آگاه: نسل مردمان زیسته در روزهای جنگ، هنوز هم نوای شورانگیز «ممد نبودی ببینی»، «کربلا کربلا ما داریم می‌آییم»، «ای لشکر صاحب زمان»، «کجایید ای شهیدان خدایی»، «خلبانان، ملوانان» و ده‌ها سرود و نوای دیگر دفاع مقدس را می‌شنود و علاوه‌بر حس نوستالژی آن، یکدلی و یکصدایی روزهای سخت و ماندگار دفاع مقدس را که نمادی از جریانی فراگیر میان همه مردم بود با این نواها به یاد می‌آورد.
برجستگی موسیقی دوران دفاع مقدس به شکلی بود که انواع گونه‌های آن از سادگی و صداقتی برخوردار بود که نوایی از اتصال میان مردم با رزمندگان جبهه‌های حق علیه باطل تا ساکنان دورترین نقاط باشد. هیچ جنگی را نمی‌توان در تاریخ جهان پیدا کرد که موسیقی در همراهی آن نقشی اثرگذار ایفا نکرده باشد؛ از جنگ‌های دوران باستان با سازهای ابتدایی بادی و کوبه‌ای گرفته تا جنگ‌های عصر ما که یگان‌های موسیقی آموزش‌دیده نیروهای نظامی حضور دارند. موسیقی دوران دفاع مقدس ما نیز به‌دلیل شرایط موجود در میان همه نواهایی که در میانه جنگ‌ها متولد و شنیده شدند در نوع خود منحصربه‌فرد مانده است. این موسیقی برای آنکه بتواند احساسات جمعی را درگیر و متأثر کند به ابزار و رسانه‌ای برای پخش نیاز داشت. در دوران دفاع مقدس، رادیو و تلویزیون ملی مهم‌ترین و شاید تنها رسانه جمعی بود که از طریق آن امکان پخش موسیقی برای عامه مخاطبان وجود داشت. در این دوران، هنرمندان با ساخت آهنگ‌ها و سرودهای ملی-میهنی و حماسی و پخش آن از طریق صداوسیما موفق شدند وظیفه روحیه‌بخشی به تمام مردم و نیز رزمندگان را به انجام رسانند.
تاثیر عمیق آثار نوحه‌سرایان
کشور ما زمانی با حمله بعثی‌های عراق مواجه شد که در روزهای ابتدایی بعد از پیروزی انقلابی قرار داشت و باعث دگرگونی‌های عظیمی در تمام زیرساخت‌های جامعه از سیاست، اجتماع و اقتصاد تا فرهنگ شد که موسیقی نیز قسمت مهمی از آن است. شرایط آن روزها به‌گونه‌ای بود که موسیقی چندان موردتوجه نبود. گفته می‌شود اگر جنگ ایران و عراق آغاز نمی‌شد و دنبال آن نقش ویژه موسیقی در آن برجسته نمی‌شد، چه بسا موسیقی ما به‌ویژه در گونه حماسی به رشد و پرورش امروزی‌اش نمی‌رسید.
با نگاهی به آرشیو آثار موسیقایی دوران دفاع مقدس روشن می‌شود، این آثار علاوه‌بر اینکه دارای استاندارد موسیقایی بودند، بیشتر به‌دلیل درک شرایط موجود ازسوی خالق اثر، حامل پیامی سرتاسر عاطفی و حمایتگرانه بودند که بی‌واسطه و بی‌لکنت به مردم و رزمنده‌ها منتقل می‌شد. از سوی دیگر، نوحه‌سرایانی چون «صادق آهنگران» و «کویتی‌پور» که از تاثیرگذارترین خالقان نغمه‌های دفاع مقدسی بودند، آثاری را خلق کرده بودند که مرتب بر زبان رزمندگان جبهه‌های جنگ جاری بود؛ از آنها می‌توان به قطعه «هر که دارد هوس کرب و بلا بسم الله» (با صدای آهنگران) و «ممد نبودی ببینی» با (صدای غلامعلی کویتی‌پور) به‌عنوان ماندگارترین آثار دفاع مقدسی اشاره کرد.
آواز برای دفاع مقدس
همسو با نوحه‌سرایان، موسیقی‌دان‌ها و نوازندگان صاحب‌نام دیگری مانند زنده‌نام محمدرضا لطفی با شعر مرحوم اصلان اصلانیان و آواز زنده‌یاد محمدرضا شجریان اثری به نام «شب نورد» در ادامه هم تصنیف «کاروان شهید» را ساخت که شهرام ناظری آن را اجرا کرد و به‌علاوه قطعه «کجایید ای شهیدان خدایی» ساخته «هوشنگ کامکار» با صدای «بیژن کامکار» را که بعدها با صدای «شهرام ناظری» بازخوانی شد و مورد اقبال بین‌المللی قرار گرفت می‌توان نام برد. نیز، مجموعه «نینوا» با صدای «حسام‌الدین سراج» نمونه‌ای از موسیقی اصیل ایرانی در دوران دفاع مقدس هستند. همچنین، کیخسرو پورناظری، حسین علیزاده و دیگران، تصنیف‌های تاثیرگذار و ماندگاری برای حماسه‌آفرینان کشور در هشت سال دفاع مقدس ساختند. علی‌رغم تولید قطعات موسیقی خوب و شنیدنی، برای آنکه موزیسین‌ها در آن سال‌ها کمتر جدی گرفته می‌شدند و آثارشان به‌طور رسمی پخش نمی‌شد، بیشتر نوحه‌ها و سرودهای انقلابی بودند که در دل مردم نفوذ کردند.
حضور موسیقی کلاسیک
در حوزه موسیقی کلاسیک نیز خواننده‌هایی چون «اسفندیار قره‌باغی» و «رشید وطن‌دوست» ازجمله تاثیرگذارترین خواننده‌های آن دوران محسوب می‌شدند. «محمد گلریز» را باید یکی از فعال‌ترین خوانندگانی دانست که آثار متعدد و ماندگاری درباره جبهه و جنگ تحمیلی خوانده است.
همچنین، سفر اعضای ارکستر سمفونیک تهران به مناطق جنگی و اجرای برنامه‌های مختلف برای روحیه‌بخشی به رزمندگان و مردم جنگ‌زده یکی از مهم‌ترین فعالیت‌ها در حوزه موسیقی کلاسیک و ارکسترال به شمار می‌رود.
موسیقی نظامی حماسی
بی‌شک موسیقی بی‌کلام از مهم‌ترین بخش‌های موسیقی دفاع مقدس است. پخش این‌گونه موسیقی‌ها در زمان جنگ تحمیلی به‌خصوص مارش‌ها رواج فراوانی داشت و این آثار بیشترین کاربرد را داشتند و بیش از هر گونه دیگری از صداوسیما و به‌خصوص از رادیو پخش می‌شدند. افرادی که آن دوران را به خاطر دارند، مارش‌های معروف و شنیده شده به‌ویژه حین عملیات‌های پیروزمندانه رزمندگان را به خاطر دارند یا زمانی‌که گوینده‌های رادیو قرار بود خبر مهمی از جبهه و عملیات‌ها را برای مردم بازگو کنند، تا جایی که پخش این مارش‌ها معنایی تازه برای مردم یافته بود که آنها را به انتظار خبر مهمی از پیروزی و پیشروی نیروهای خودی نگه می‌داشت. یکی از مشهورترین مارش‌ها که در آن زمان به گوش همه آشنا می‌آمد و بی‌اغراق هزاران بار پخش شده بود، مارش «پیروزی» ساخته «علی‌اکبر دلبری» بود. این مارش زمان پیروزی رزمندگان اسلام از رسانه و در مناطق عملیاتی به‌وفور شنیده می‌شد و امروزه برای خیلی‌ها حسی نوستالژیک به همراه دارد. در این میان، باید از مرحوم اسفندیار قره‌باغی یاد کرد که علاوه‌بر تسلط برآواز کلاسیک یا اپرا دانش‌آموخته رشته موسیقی نظامی بود و گفته می شود این هنرمند بیش از ۸۰۰موسیقی برای ایران و انقلاب و دفاع مقدس ساخته یا خوانده است.
موسیقی نواحی و دفاع مقدس
در بحث و بررسی موسیقی دفاع مقدس همانطور که اقشار و آحاد مختلف مردم در خط مقدم و پشت جبهه از ایران اسلامی دفاع می‌کردند، در حوزه موسیقی نیز، مردم بودند که هنر و سنت‌های خود را به خدمت دفاع از میهن درآوردند. در این خصوص بر مبنای آرشیو و آمار، تمامی اقوام ایرانی با موسیقی‌های محلی و مقامی‌شان آثاری برای دفاع مقدس خلق کردند که هرکدام به نوبه خود از تاثیرگذاری بسزایی برخوردار بود. از میان موسیقی‌های محلی که در دوران دفاع مقدس به شکلی فراگیر بین مردم شنیده شد، می‌توان به «دایه دایه» با صدای «محمد میرزاوندی» از موسیقی لرستان، قطعه «خلبانان ملوانان» با صدای «جمشید نجفی» و آهنگسازی «فیروز برنجان» از موسیقی آذری را نام برد. لازم به ذکر است که موسیقی شکل گرفته در دوران دفاع مقدس را می‌توان گونه‌ای مستقل به نام موسیقی دفاع مقدس دانست که مردم هم با این موسیقی ارتباط خوبی برقرار کردند. این موسیقی علی‌رغم شباهت‌هایی که در فرم و اجرا و ارکستراسیون با موسیقی‌های نظامی در سطح جهان دارد اما ویژگی منحصربه‌فردش از شرایط زمانی، مکانی و اندیشه موجود با آن سرچشمه می‌گیرد. بررسی موسیقی هشت سال دفاع مقدس آشکار می‌سازد که اجراهای موسیقی سنتی، محلی، نوحه، سرود و مارش و... هر کدام در نوع و بستر خود تاثیرگذار بوده‌اند.
موسیقی فیلم و دفاع مقدس
آنچه تاکنون اشاره شد بیشتر به ساخت موسیقی همزمان با سال‌های دفاع مقدس معطوف بود اما بعد از آن سال‌ها نیز چه برای همراهی آثار سینمایی و تلویزیونی و چه منحصرا در زمینه موسیقی، آثاری تولید و ماندگار شده‌اند که باید از آنها نیز یادی کنیم؛ آثاری چون موسیقی فیلم‌های «سیمرغ» ساخته محمدرضا علیقلی، فیلم «خداحافظ رفیق» ساخته سعید شعبانی‌نژاد، «اخراجی‌ها» ساخته فریدون شهبازیان، فیلم «سفر به چزابه» ساخته پیروز ارجمند، فیلم «بوی پیراهن یوسف»، فیلم «مجنون» و «سمفونی خرمشهر» اثر مجید انتظامی. این آثار و امثال آنها نیز از این جهت ماندگار شده که هم با آثار سینمایی مهمی گره خورده‌اند و نیز در بستر زمانی و با امکانات گسترده سال‌های پس از جنگ به دست هنرمندان برجسته کشورمان خلق شده‌اند.
ماجرای ساخته شدن «ممد نبودی»
ساخته شدن قطعه «ممد نبودی» به شهادت محمد جهان‌آرا از فرماندهان خرمشهر مربوط می‌شد که در سانحه سقوط هماپیما سی۱۳۰ در کهریزک تهران جان خود را از دست داد. داستان از آنجا شروع شد که مهرماه۱۳۶۱ گروهی از دوستان و یاران شهید جهان‌آرا برای مراسم سالگرد شهادت او راهی تهران شدند و در طول این مسیر، قطعه ممد نبودی را ساختند. جواد عزیزی که شعر «ممد نبودی» را روی یک نوحه قدیمی ساخته است، سال‌ها قبل در صداوسیمای آبادان درباره شکل‌گیری این قطعه گفته بود: یک‌سال از شهادت محمد جهان‌آرا گذشته بود، جمع شدیم که به تهران برویم و اولین سالگرد جهان‌آرا را برگزار کنیم. بچه‌ها دوست داشتند که نوحه‌ای را در بهشت‌زهرا(س) اجرا کنیم. در مسیر هر تک بیتی که می‌گفتیم با بچه‌ها دم می‌گرفتیم و می‌خواندیم. خیلی کلنجار رفتم که محمد بگویم یا ممد بگویم. آمدم بگویم «محمد نبودی ببینی» دیدم هر کاری می‌کنم چفت نمی‌شود. نزدیکی‌های اراک، سرودن نوحه را تمام کردم و خودم با بچه‌ها شروع به خواندن آن کردم. در آن سفر، برنامه طوری شد که نتوانستیم این نوحه را سر مزار جهان‌آرا بخوانیم اما چند وقت بعد این نوحه را به آقای حسین فخری دادم و او یک‌بار این شعر را خواند و بعد به غلامعلی کویتی‌پور داد. بعدها محمدرضا علیقلی به‌واسطه یکی از دوستانش در صداوسیما با جواد عزیزی تماس گرفت و از قصد خود برای تبدیل این نوحه به یک قطعه موسیقی گفت و از عزیزی درخواست کرد یکی دو بیت به آن اضافه کند. درنتیجه حاصل کار قطعه‌ای شد که پس از آن بارها همزمان با آزادسازی خرمشهر از صداوسیما پخش شده است. قطعه «ممد نبودی» از روی یک نوحه قدیمی با عنوان «لیلا بگفتا ای شه» ساخته شده که با صدای «بخشو» یا همان جهانبخش کردی‌زاده در خاطره‌ها مانده بود.