آگاه: هرچند شکل‌گیری تعاونی‌ها در ایران بیش از هشت دهه قدمت دارد، اما از زمانی که عراق جنگ هشت‌ساله را به ایران تحمیل کرد تعاونی‌های مردمی شکل دیگری به خود گرفتند و در مسیر نیازهای توده مردم کارکردشان را تغییر دادند. هرچند هنوز آثار تعاونی‌های شکل‌گرفته از دوران دفاع مقدس هنوز باقی است، اما به نظر می‌رسد امروز توجه بیشتر به این سازمان‌های مردم‌نهاد می‌تواند از اقتصاد کشور گره‌هایی باز کند که در نبود تعاونی‌ها روزبه‌روز کورتر می‌شوند.
روایت اول
زمانی مردم پای کار آمدند
تعاونی زمانی شکل می‌گیرد که مردم نیاز مشترکی را احساس کنند و برای رفع آن دست‌به‌دست هم دهند. ریشه تشکل‌های مردم‌نهادی که امروز از آنها صحبت می‌کنیم همان تعاونی‌هایی هستند که بعد از پیروزی انقلاب ازسوی جوانان محله‌ها تشکیل شد و این تجربه در جنگ تحمیلی به کمک رزمندگان آمد. بعد از سقوط رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی، اگر جوانان محله‌ها نبودند مردم با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌شدند. زمانی که نه دولتی بر سرکار و نه مسئولی پشت میزش بود، مردم بودند که محلات، شهرها و کشور را اداره می‌کردند. تجربه موفق آن روزها به ایرانی‌ها آموخت می‌توانند دست یکدیگر را بگیرند و با تعاون و همراهی اگر هم توانند مشکلی را برطرف کنند یا دست‌کم می‌توانند از شدت آن بکاهند. در دوران دفاع مقدس، همان جوانان محلات با جسارت بیش از گذشته شانه به شانه هم ایستادند تا تجربیات خود را به میدان جنگ ببرند. این شد که در همان سال‌های ابتدایی جنگ، واحدی در یگان‌های مختلف برای انجام کارهای مکاتباتی، مستندکردن سابقه رزمندگان، صدور کارت و پلاک و تحویل‌گرفتن ساک و وسایل رزمندگان در صورت شهادت شکل گرفت که در آن زمان به «تعاون» مشهور شد.
روایت دوم
از تعاون رزم تا تعاون‌گردان
عباس‌علی سلطانیان یکی از نیروهای واحد تعاون لشکر۱۴ امام حسین(ع) در دوران جنگ تحمیلی است. او هنوز هم عقیده دارد در آن سال‌های حماسه، دفاع تنها در مواجهه مستقیم و نزدیک به دشمن تعریف نشده بود. به گفته او، در دوران دفاع‌مقدس مجموعه‌هایی زیادی در پشت‌جبهه و نیز در داخل عرصه رزم در حمایت و کمک به پشتیبانی جنگ و صحنه نبرد پای‌کار آمدند تا در مسیر حرکتی رزمندگان در دفاع از وطن، خللی ایجاد نشود.این کهنه‌سرباز از نقش کلیدی و انکارناپذیر واحد «تعاون» در جنگ تحمیلی می‌گوید؛ مجموعه‌ای که عرصه فعالیتش به سال‌های پس از جنگ نیز کشیده شد: «در جبهه دو نوع تعاون داشتیم؛ تعاون رزم و تعاون گردان که تعاون گردان صدور پلاک، رسیدگی به امور رزمندگان، نگهداری ساک رزمندگان، همه امور ارسال، مرسولات پستی و ارتباطات تلفنی و تلگرافی رزمندگان را انجام می‌داد. شب عملیات، تمام وسایل رزمندگان تحویل تعاون گردان می‌شد و وسایل هر فرد داخل نایلونی قرار می‌گرفت و نام فرد روی آن ثبت می‌شد تا بعد از عملیات به او تحویل شود. بعد از عملیات، رزمندگانی که سالم بودند، خود می‌آمدند و وسایلشان را تحویل می‌گرفتند و افرادی که شهید یا مجروح شده بودند، وسایلشان به شهرستان محل زندگی‌شان ارسال و در انباری نگهداری می‌شد تا خانواده آنها بیایند و تحویل بگیرند. بعد از تحویل وسایل شهدا به خانواده‌های آنان، کار تعاون گردان در بحث وسایل رزمندگان به پایان می‌رسید. تعاون رزم، یگان مستقلی بود که کار انتقال مجروحان و شهدا را به عقب به عهده داشت و شناسایی شهدای مجهولالهویه و همچنین پیگیری انتقال شهدا و مجروحان را انجام می‌داد. این یگان، زمانی که عملیات شروع می‌شد، وارد کار می‌شد و در اولین زمان ممکن شروع به تخلیه شهدا می‌کرد تا شهیدی در منطقه جا نماند، خیلی از جاها واحد تعاون شهید می‌داد تا بتواند شهدا را به عقب بیاورد.»
روایت سوم
حمایت از جبهه و پشت جبهه
با ادامه جنگ تحمیلی و افزایش آمار شهدا نیاز دیگری در جبهه‌ها احساس شد که این‌بار منجر به شکل‌گیری تعاونی دیگری شد. عباس‌علی سلطانیان در این‌باره توضیح می‌دهد: «واحد تعاون یک بخش در شهرهای مختلف نیز داشت که وظیفه سرکشی از خانواده رزمندگان، شهدا و ایثارگران را برعهده داشت و به آنها کمک‌های مختلف مالی و آذوقه‌ای می‌کرد تا این خانواده‌ها احساس تنهایی نکنند، ثبت آمار شهدا، جانبازان و ایثارگران و پیگیری کار مجروحان در بیمارستان‌ها و اطلاع‌رسانی به خانواده‌ها از شهادت فرزندانشان مسئولیت دیگر این بخش از واحد تعاون بود.» همزمان با فعالیت تعاونی‌ها در میدان نبرد، در شهرها نیز چنین تشکل‌هایی ایجاد شد. هاشم امانی فرزند حاج احمد امانی همدانی و از مؤسسان حزب مؤتلفه اسلامی است که به همراه برادرش در مبارزات علیه رژیم پهلوی ایستادگی کرده‌اند. او درمورد شکل‌گیری تعاونی‌ها چنین می‌گوید: «زمان جنگ، عده‌ای خواهان کمک به مردمی بودند که در شهرها زندگی می‌کردند ولی توان خرید اقلام مصرفی خود را نداشتند؛ لذا ما این کمک‌ها را جمع‌آوری می‌کردیم و ازآنجایی‌که اجناس بسیار گران شده بود با تخفیف در قیمت‌ها، آنها را در محلاتی که احتیاج داشتند به‌عنوان تعاونی توزیع می‌کردیم. کمک‌هایی هم در قالب کمک از جانب بازار برای رزمندگان در جبهه ارسال می‌کردیم.»
سرهنگ پاسدار علیرضا غلامی در خاطراتش در مورد شکل‌گیری واحد تعاون در آن دوران می‌نویسد: «یکی از این فراز و نشیب‌های جنگ گاهی عملیات ناموفقی بود که سال۵۹ در مناطق جنوب و غرب کشور انجام شد، مثل عملیات توکل یا هویزه که تعداد قابل‌توجهی از پیکر مطهر رزمندگان آنجا جا ماند. در اینجا بود که نیروهای سپاه و ارتش تدابیری را آغاز کردند. یکی از این تدابیر این بود که گروه‌هایی تشکیل شود که در حین عملیات پیکرهای مطهر شهدا و مجروحان را حتی‌الامکان به عقب برمی‌گردانند حال چه تلفات کم باشد چه زیاد. در کل تمام اینها ضرورتی شد برای تشکیل سازمانی به نام تعاون سپاه که این تعاون در عقبه با همین عنوان و در یگان به تعاون رزم معروف شد. تعاون وظیفه بازگرداندن شهدا را به عهده داشت و قسمت بهداری وظیفه برگرداندن مجروحان.»
در ادامه خاطرات او به شجاعت نیروهای تعاون اشاره می‌شود که پابه‌پای رزمندگان در خط مقدم حضور داشتند: «در عملیات کربلای۵ درگیری سنگینی داشتیم، حدود ۲۰روز درگیری بود تا اینکه عقب‌نشینی شد و باید برمی‌گشتیم، خاطرم هست که در آن لحظات آخرین گروهی که عقب‌نشینی کردند با ماشینی پر از جنازه شهدا و چهارچرخ پنچر، همین بچه‌های تعاون بودند. شهدا را می‌گذاشتیم پشت ماشین‌ها پتو رویشان می‌انداختیم و با طناب می‌بستیم مبادا از ماشین پایین بیفتند، به‌طوری که کسی متوجه نمی‌شد چه چیزی بار ماشین است.»
روایت چهارم
مردمی‌سازی اقتصاد با تعاون
امروز با گذشت چهل و چند سال از چنین تجربیاتی، تعاون و تعاونی‌ها به‌عنوان یکی از ارکان مهم اقتصادی در ایران شناخته می‌شوند. اگر به ساختار اقتصادی کشور توجه کنیم، اقتصاد ایران به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود: بخش دولتی، بخش تعاونی و بخش خصوصی. هر یک از این بخش‌ها نقش منحصربه‌فردی در توسعه و پیشبرد اقتصاد کشور دارند و باوجود چالش‌های متفاوت، فرصت‌های ارزشمندی برای رشد فراهم می‌کنند.
بخش تعاونی به‌عنوان سومین رکن اقتصاد کشور، بر مبنای همکاری و مشارکت اعضای جامعه شکل می‌گیرد و به‌دلیل ویژگی‌های خاص خود از دو بخش دیگر متمایز است. تعاونی‌ها معمولا از گروهی متشکل از حداقل هفت نفر تشکیل می‌شوند و نکته کلیدی در تعاونی‌های متعارف، تساوی حق رأی بین اعضاست. برخلاف بخش خصوصی که حق رأی به میزان سرمایه‌گذاری افراد بستگی دارد، در تعاونی‌های متعارف هر عضو، صرف‌نظر از میزان سهم خود، یک حق رأی دارد. قانونی که اصول دموکراسی و عدالت اقتصادی را در تعاونی‌ها تضمین می‌کند.
امروز تعاونی‌ها در ایران بر اساس قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران فعالیت می‌کنند. این قانون شرایط تاسیس و فعالیت تعاونی‌ها را به‌دقت مشخص کرده و به‌منظور حمایت از تعاونی‌ها، تسهیلات و معافیت‌های مالیاتی خاصی در نظر گرفته است. ماده ۴۴قانون اساسی نیز به‌صراحت بر ضرورت حمایت از بخش تعاونی به‌عنوان یکی از ارکان اقتصاد کشور تاکید دارد و این بخش را به‌عنوان ابزاری برای تحقق عدالت اقتصادی و اجتماعی معرفی می‌کند. عدالت اجتماعی و جلب مشارکت عمومی زمانی محقق می‌شود که بخش تعاونی به مردم امکان می‌دهد بدون نیاز به سرمایه‌های کلان، در پروژه‌های اقتصادی مشارکت داشته باشند و از منافع آن بهره‌مند شوند. در پیام نوروزی امسال با فرمایشات مقام معظم رهبری سال «جهش تولید، با مشارکت مردم» نام گرفت، مردمی‌سازی اقتصاد از اولویت‌های کشور ترسیم شد که بهترین حالت و مدل برای تحقق این هدف، تعاون بین کارآفرینان و مردم است. برای عملیاتی و اجرایی‌کردن این راهبرد می‌توان یک تعاونی متعارف بین کارآفرینان با حق رأی مساوی در نظر بگیریم و همینطور یک تعاونی متعارف بین سرمایه‌گذاران با حق رأی مساوی در نظر گرفته شود. این دو تعاونی در قالب یک مشارکت خاص با یکدیگر در قالب یک کنسرسیوم برای انجام فعالیت‌های اقتصادی ادغام می‌شوند که تعهد به انجام پروژه‌ها و تعهد به ارزش‌افزوده آن و همچنین پرداخت مطالبات دولت با تعاونی کارآفرینان و تامین سرمایه پروژه ازسوی تعاونی مردمی انجام پذیرد.
روایت پنجم
سرمایه‌های خرد مردم
این کنسرسیوم را تعاونی غیرمتعارف سهامی - سرمایه‌گذار در نظر می‌گیریم که در آن اعضای تعاونی کارآفرینان، سهام‌داران عضو و اعضای تعاونی مردمی، سهام‌داران غیرعضو هستند. تعاونی‌ها از طریق جلب سرمایه‌های خرد مردم، پروژه‌های بزرگی را اجرا می‌کنند که به تقویت اقتصاد محلی و ملی کمک می‌کند.
امروز، تعاون خود را از میدان جنگ به میدان اقتصاد رسانده است شاید به‌دلیل اینکه جنگ کلاسیک جای خود را به جنگ اقتصادی داده است. دشمن که با هشت سال تحمیل جنگ به ایران نتوانست حکومت را از پا درآورد برای یک جنگ اقتصادی برنامه‌ریزی کرد. تحریم‌های گسترده یکی از تلاش‌های غرب برای ضربه‌زدن به اقتصاد کشورمان است. از این رو به نظر می‌رسد بار دیگر لازم است به تعاونی‌ها نگاه ویژه شود. حالا با نگاهی به ساختار اقتصادی کشور، می‌توان به‌وضوح دید که بخش تعاونی به‌عنوان یکی از ارکان اصلی اقتصاد، ظرفیت‌های بزرگی برای رشد و توسعه دارد. این بخش باتکیه‌بر اصول عدالت اجتماعی و مشارکت عمومی، می‌تواند نقش بسزایی در کاهش نابرابری‌ها و افزایش فرصت‌های اقتصادی برای همگان داشته باشد. حمایت‌های قانونی و فرهنگی از تعاونی‌ها، آموزش و ترویج فرهنگ تعاون، و جلب مشارکت مردمی می‌تواند به تقویت هر چه بیشتر این بخش منجر شود و آن را به یکی از ارکان اساسی در توسعه اقتصاد پایدار کشور تبدیل کند.
همه مردم پای کار بودند
شور خدمت به جبهه‌ها در همه کوچه‌ها و محله‌ها و حتی در روستاهای کوچک هم نمایان بود. هر کس هرچقدر در توان داشت به کار می‌بست تا در این کارزار مفید باشد. یکی کیسه کیسه برنج از حجره‌اش در بازار راهی کمک به جبهه‌ها می‌کرد و دیگری تنها النگوی دستش را درآورده و به جبهه می‌بخشید. زنان تازه عروس از جواهرات عروسی‌شان و پیرزن‌ها از پس انداز قدیمی‌شان می‌بخشیدند. حتی روستاییان که کمک نقدی برای جبهه‌ها نداشتند، ماست و پنیر دام‌هایشان و غلات زمین‌هایشان را اهدا می‌کردند. یا به دست خود مربا و نان پخته راهی جبهه‌ها می‌کردند.
شوقی که مردم برای رساندن کمک‌هایشان به دست رزمندگان داشتند خود مانورهای مردمی شکوهمندی را می‌ساخت که شاید در ۴۰ سال اخیر بی نظیر بوده باشد. رفتارهایی که منحصر به یک نظام اسلامی بود و کمتر ملتی در دنیا در دوران جنگ خود نظیر آن را مشاهده یا تجربه کرده است. فیلم جالبی از کمک‌های مردمی روستای تفریجان استان همدان به جبهه در ادامه قابل مشاهده است: