آگاه: حالا مدیر تلویزیون دولتی ترکیه از راه‌اندازی کانال فارسی تی.آر.تی خبر داده است. او می‌گوید: تا پایان امسال کانال فارسی تی.آر.تی را راه‌اندازی خواهیم کرد. ما با این کار ایران را ناراحت می‌کنیم اما مجبوریم. در همین راستا، در این گزارش به بررسی پیشینه سریال‌سازی کشور ترکیه و علت این موج محبوبیت در جهان می‌پردازیم.
ترکیه از دیرباز صادرکننده قطعات خودرو، منسوجات، فندق و روغن زیتون بوده است. سریال‌های تلویزیونی دنباله‌دار یک صنعت و بازار جدید در این جغرافیا هستند. طبق گزارش اتاق بازرگانی استانبول، خروجی حاصل از صادرات این محصولات در سال۲۰۲۲ تقریبا ۶۰۰میلیون دلار بود و حدود ۱۵۲کشور حقوق نمایش این سریال‌ها را خریداری کرده‌اند. درحالی‌که عمده رشد این صنعت در خاورمیانه، بالکان (شامل کشورهای یونان، آلبانی، بلغارستان، کوزوو، بوسنی و هرزگوین، کرواسی، اسلوونی، صربستان، مونته‌نگرو رومانی) و آمریکای لاتین بوده، سریال‌های جدید ترکی که برای پلتفرم‌های استریمینگ مانند نتفلیکس تولید شده‌اند، شهرت این کشور را به‌عنوان یک منبع اصلی سرگرمی بیشتر کرده‌اند. چنانچه گفته شد، تقاضای جهانی برای دیزی ترکیه طی سال‌های اخیر نزدیک به ۲۰۰درصد افزایش یافته است. ترکیه اکنون یکی از صادرکنندگان پیشرو سریال در جهان است و پس از ایالات‌متحده و بریتانیا در رتبه سوم قرار دارد.
صنعت سریال ترکیه از آغاز
اگر در نظر بگیریم که ترکیه سرمایه‌گذاری جدی در این بخش را در دهه ۱۹۸۰ آغاز کرده است، در واقع، تا سال۱۹۹۳، دولت این کشور انحصار کامل پخش تلویزیونی را در اختیار داشته است و به این معنی بود که رتبه‌بندی جهانی دغدغه اصلی نبوده است یا دست‌کم هنوز ترکیه وارد این فضا نشده بود. درحالی‌که شرکت رادیو و تلویزیون ترکیه تنها کانال تلویزیونی بود، سریال‌های اولیه مانند Aşk-ı Memnu (عشق ممنوع، ۱۹۷۵) و Perihan Abla (خواهر آبلا، ۱۹۸۶) به جایگاه تازه‌ای ارتقا یافتند. در دو دهه پس از افتتاح کانال‌های تلویزیونی خصوصی در ترکیه، این کشور در یک بخش جهانی به‌طور فزاینده‌ای از رشد نجومی برخوردار شد. درحالی‌که روزهای ابتدایی، تلویزیون ترکیه تحت تسلط نسخه‌های دوبله‌شده برنامه‌های آمریکایی مانند «خانه کوچک در دشت» و «دالاس» بود به لطف سرویس‌های جهانی استریم فیلم و سریال، ترکیه حالا در مسیر دستیابی به بازار کشور آمریکاست.
مجموعه‌های تلویزیونی ترکی حالا جهان را فراگرفته‌اند؛ از مقدونیه تا پاکستان و شیلی تا مکزیک. از اوایل دهه ۲۰۰۰، زمانی که سریال Gümüş (نقره‌ای) در خاورمیانه محبوب شد، صادرات سریال‌های ترکی به سراسر جهان آغاز شد. درحالی‌که محبوب‌ترین آنها داستان‌های عاشقان ستاره‌دار یا گذشته سرزمین‌های عثمانی را روایت می‌کنند، ظهور بخش دیزی (سریال‌های تلویزیونی) چیزهای زیادی درباره اقتصاد و سیاست معاصر در ترکیه برای گفتن دارد. یکی از موفقیت‌های جهانی صنعت دیزی ترکیه، بازسازی داستانی به نام «عشق ممنوع» در سال۲۰۰۸ بود که براساس یک رمان عاشقانه و دسیسه‌آمیز اواخر دوران عثمانی در عمارت یک خانواده ثروتمند اتفاق می‌افتد. این نمایش که در استانبول معاصر فیلمبرداری شده و درحال‌حاضر می‌گذرد، میان ارزش‌های سنتی و مدرن مرزی ایجاد می‌کند و در ادامه هر آنچه را به نام سنت می‌شناسیم، به باد تمسخر می‌گیرد.
این سریال، در اواخر دهه۸۰ در ایران از طریق تلویزیون‌های کابلی یا ماهواره به‌شدت دیده شد و به‌علت فراگیری‌ای که در میان خانواده‌ها از شهری و روستایی ایجاد کرده بود، تاثیر عمیقی بر سطحی شدن فرهنگ عامه مردم نهاد.
تماشاگرانی به وسعت جمعیت آمریکا
ایزت پینتو، مدیرعامل آژانس جهانی که درام‌های ترکی را به بازارهای جهانی صادر می‌کند، در این‌باره گفته است، ما هر شب به بیش از ۴۰۰میلیون بیننده در سراسر جهان می‌رسیم. قدرت نرمی که ما با درام‌های ترکی ایجاد می‌کنیم حتی با آنچه در سیاست می‌توان انجام داد قابل مقایسه نیست. سریال عاشقانه «Gumus» در سال۲۰۰۵ بود که دیزی‌های ترکیه را به شهرت جهانی رساند. این سریال که حول محور زنی با پس‌زمینه سنتی و سازگار با زندگی شهری می‌چرخد، در خاورمیانه بسیار محبوب شد.
«هزار و یک شب»، یک درام رمانتیک است که در سال۲۰۰۶ و براساس مجموعه داستان‌های عامیانه خاورمیانه ساخته شده و در استانبول امروزی می‌گذرد، مخاطبان منطقه جغرافیایی بالکان را به‌شدت مجذوب خود کرد. «قرن باشکوه» که بر اساس زندگی سلیمان، سلطان عثمانی در قرن شانزدهم ساخته شده است، راه را برای داستان‌های تاریخی پیش برد. ترکیه که زمانی واردکننده تله‌نوولاهای (مجموعه‌های نمایشی که در آمریکای لاتین محبوبیت دارند) آمریکای لاتین بود، اکنون درام‌های خود را به کل جهان صادر می‌کند.
هیلی اوگانادی، بنیان‌گذار پلتفرم طرفداران سریال‌های تلویزیونی ترکی «دیزیلا» است. این پلتفرم ماهانه حدود ۱.۵میلیون بیننده دارد، با طرفدارانی از ایالات‌متحده، کانادا، یونان، هند و پاکستان. ترکیه با رشد این صنعت، مضامین سریال‌های خود را نیز به‌طور ویژه‌ای گسترش می‌دهد، مانند سریال «رزهای سرخ» که پویایی بین یک خانواده کاملا سکولار غرب‌گرا و یک برادر مسلمان را بررسی می‌کند. ترکیه حالا در این زمینه شتاب گرفته اما اگر نتواند بعد از این تنوع ایجاد کند، عمر موفقیتش به پایان می‌رسد. مهمت بوزداغ، تهیه‌کننده و فیلمنامه‌نویسی که درام‌های تاریخی محبوبی را در صنعت سریال‌های ترکی براساس زندگی رهبران و قهرمانان عثمانی و تخیلی‌سازی تولید کرده است، می‌گوید: قسمت اول «رستاخیز: ارطغرول» بیش از ۱۵۷میلیون بازدید در کانال اردو زبان یوتیوب تلویزیون دولتی ترکیه داشت. او گفت که «بنیاد: عثمان» در بیش از ۱۱۰کشور پخش شد.طبق آخرین داده‌های Parrot Analytics، سریال «رستاخیز: ارطغرول» در سال۲۰۲۰ به‌عنوان چهارمین نمایش پرتقاضا در سراسر جهان به اوج فروش و نمایش خود رسید. این سریال با تقاضای بیش از ۶۸برابر میانگین نمایش در سراسر جهان روبه‌رو شد. دکتر دنیز گورگن آتالای، استادیار فیلم و تلویزیون در دانشگاه باهچه شهیر استانبول، به نقل از رسانه‌های ترکیه گفت که این صنعت در سال۲۰۲۳ یک‌میلیارد دلار از صادرات خارج از کشور به دست آورد و تاثیر مهمی بر گردشگری، به‌ویژه در شهر استانبول دارد.
تاثیر سریال‌های ترکی در رونق گردشگری ترکیه
سریالی با تمرکز بر زندگی سلیمان یکم، دهمین سلطان امپراتوری عثمانی، Muhteşem Yüzyıl (قرن باشکوه، ۲۰۱۱) که در ایران با نام «حریم سلطان» شناخته شده بود، نیز سروصدای زیادی داشت. این سریال به‌ویژه در بالکان، منطقه‌ای که برای قرن‌ها توسط عثمانی‌ها اداره می‌شد، محبوبیت خاصی یافت. با وجود احساسات متناقض درمورد حکومت عثمانی و تلاش‌های چند سیاستمدار ناسیونالیست برای ممنوع کردن این نمایش‌ها، مخاطبان در بالکان مجذوب این سریال شدند. شرکت عربستانی MBC Group، یکی از پخش‌کننده‌های بزرگ در خاورمیانه و شمال آفریقا، تا حدی مسئول موفقیت سریال‌های ترکی در منطقه است. با این حال، درگیری ژئوپلیتیکی بین ترکیه و عربستان‌سعودی بر سر قطر باعث شد که محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان، ترکیه را بخشی از «مثلث شر» افراطی توصیف کند. از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲، گروه ام‌بی‌سی سریال‌های ترکی را ممنوع کرد تا اینکه با دو شرکت بزرگ تولید و پخش‌کننده ترکیه (Medyapım و Ay Yapım)، قراردادی پنج‌ساله را امضا کرد. جالب است بدانید، نیکلاس مادورو، رییس‌جمهوری ونزوئلا، در سال۲۰۱۸ از مجموعه سریال درام تاریخی «رستاخیز: ارطغرول» بازدید کرد و بر جذابیت دیزی‌ها در کشورش تاکید کرد. همچنین، پخش سریال‌های تلویزیونی سهم زیادی در رونق گردشگری ترکیه و به‌ویژه استانبول داشته است. تصویری که از استانبول در سریال‌ها ارائه می‌شود، غذاها و نوشیدنی‌هایی که در آن خورده و نوشیده می‌شود، موسیقی‌هایی که گوش داده می‌شود و استانداردهای زندگی و فرهنگ این کشور در چارچوب سریال، ظرفیت بسیار خوب و پربازدهی برای رونق گردشگری در این جغرافیاست.در همین رابطه، یک گردشگر ۶۶ساله که از آرژانتین به این کشور سفر کرده، می‌گوید، یک کمدی رمانتیک ترکی را تماشا می‌کند که با یادگاری‌هایی از سفر خود به استانبول احاطه شده است. «به نظرم رسید که دارم خواب می‌بینم. من نمی‌توانستم باور کنم که دارم با آنچه هر روز در سریال می‌دیدم، زندگی می‌کنم.»
مثلث‌های عاشقانه؛ اصلی‌ترین مضامین این سریال‌ها
ترکیب روایت‌ها و شخصیت‌پردازی‌هایی که در این سریال‌ها به شکلی مشترک ارائه می‌شود، باعث شد که داستان‌های اینچنینی در کشورهای خاورمیانه به موفقیت بزرگی دست یابد و درعین‌حال برای مخاطبان اروپایی و آمریکای لاتین نیز جذاب باشد؛ به عنوان مثال، این سریال «عشق ممنوع» در اسپانیا و رومانی آنقدر محبوب بود که پس از پخش نسخه دوبله، بازسازی‌هایی با بازیگران داخلی تولید کردند. مضمون و هسته اصلی این داستان‌ها معمولا مثلث عشقی‌ای است که پیچیدگی‌ای را در داستان ایجاد می‌کند و برای ماه‌ها و ماه‌ها ادامه آن و دیده شدنش را تضمین می‌کند.
یکی از دلایل محبوبیت سریال‌های ترکی در سراسر جهان را به‌طور عمده، وجود نداشتن محتواهای خشن و برهنگی می‌دانند، این در حالی است که در این سریال‌ها به جای چنین تصاویر و مضامین گل‌درشتی، در لایه‌های اولیه تا زیرین، مضامینی ضد خانواده و ضد فرهنگ از بی‌بندوباری و مثلث‌های عشقی در جریان است و در نهایت جز داستان‌های کش‌دار بی‌پایان از دعوا و مشاجره‌های زنانه چیزی برای ارائه ندارد. در همین رابطه در سال۲۰۱۲، رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر وقت، شکایت کرد که تصویر سلطان سلیمان در قرن باشکوه بیش‌ازحد بر روی عاشقانه متمرکز شده است. به گفته اردوغان، سلطان قرن شانزدهمی باید کمتر در حرمسرا نشان داده شود و بیشتر سوار بر اسب در حال جنگ با دشمنان امپراتوری باشد. سازندگان که مراقب بودند نخست‌وزیر را ناراضی نکنند، به‌سرعت در صحنه‌های بیشتری از نماز و جنگ سلطان نوشتند. از آن زمان، تعدادی از سریال‌های تاریخی ظاهر شده‌اند که تفاسیر راست‌گرایانه تاریخ ترکیه را با دقت بیشتری دنبال می‌کنند، مانند Diriliş: Ertuğrul (رستاخیز: ارطغرول، ۲۰۱۷)، که دوره منتهی به تاسیس امپراتوری عثمانی را به تصویر می‌کشد.
بازوی آمریکایی صنعت سریال ترکی به روایت آمار
از سال۲۰۰۶ تا ۲۰۲۴، براساس آماری که در سایت نتفلیکس موجود است، ۱۰۰فیلم و سریال ترکیه‌ای ازسوی این شبکه اینترنتی تولید شده که میزان موفقیت هر کدام متفاوت بوده است. از این تعداد حدود ۴۵درصد مربوط به سریال‌هاست و ۵۵درصد مربوط به فیلم‌های سینمایی. ژانر و گونه‌های این آثار نیز متنوع است؛ از درام که بخش عمده‌ای از تولیدات را شامل می‌شود تا کمدی‌ها و تولیدات اکشن. در این میان می‌توان به آثار مستند، رمانتیک و فانتزی محدودی هم اشاره کرد. براساس آمار موجود در سایت نتفلیکس، ۷۸.۵درصد سریال‌های تولیدی درام هستند که البته با تمرکز بیشتر روی محتوای آثار می‌توان دریافت که هرچند در دسته‌بندی‌های خود نتفلیکس نیامده اما سریال‌های جنایی و رازآلود نیز در زیرگروه این مجموعه جای گرفته‌اند. مستندها، اکشن‌ها، رومانتیک‌ها و فانتزی‌ها هرکدام سهم ۳.۵درصدی از سریال‌های تولیدشده دارند و کمدی‌ها نیز ۷درصد از سریال‌ها هستند. از میان سهم ۵۵درصدی فیلم‌های سینمایی بخش عمده مربوط به آثار درام است؛ ۵۷.۵درصد فیلم‌های تولید شده از سوی نتفلیکس در بازار ترکیه درام است اما آمار کمدی‌ها نشان می‌دهد که اقبال به آثار کمدی نیز کم نبوده و ۲۷درصد فیلم‌ها در این ژانر تولید شده‌اند. ۹درصد فیلم‌ها رومانتیک هستند و ۶درصد نیز تریلر.
جایگاه صنعت سریال‌سازی ما در جهان کجاست؟
با همه آنچه گفته شد، این سوال پیش می‌آید که چرا کشور ما حالا باید تنها مخاطب غول‌های بزرگ جهان باشد؟ کشور ما که روزگاری به جهت تولیدات سینمایی در رتبه پنجم جهان بود حالا به رتبه‌های هفدهم و بالاتر سقوط کرده است. چرا سریال‌سازی ما با آنکه در حال تبدیل شدن به صنعت است و سرمایه‌های هنگفتی را نیز پشتوانه پخش و تولید آن کرده است، حتی فکر آن را نمی‌کند که با کشور چون ترکیه در این زمینه رقابت کند؟ اشکال سریال‌سازی در ایران چیست؟ اغلب اجزای مهم سریال‌های ایرانی دچار نوعی تکرار و کلیشه‌زدگی هستند. ضعف در فیلم‌نامه و پیروی کردن قصه‌ها از کلیشه‌های مرسوم، خط سیر سریال‌ها را قابل حدس کرده است. شخصیت‌پردازی ضعیف و استفاده از بازیگرهای تکراری هم سریال‌های ایرانی را کم مخاطب می‌کند. طراحی گریم و لباس از مهم‌ترین عوامل باورپذیری یک نقش، به‌شدت در سریال‌های ایرانی مورد غفلت است. همچنین طراحی صحنه و انتخاب لوکیشن هم اغلب تکراری، به‌دوراز خلاقیت و توجه به جزئیات است. جالب است که اغلب این مشکلات ارتباطی به بودجه ندارند و بیشتر ناشی از کم‌کاری تیم‌های تولید است. بااین‌حال، انصاف آن است که در کنار اینها به این موضوع اشاره شود، سریال‌های داخلی ما اگرچه خیلی کم به بازارهای بین‌المللی راه یافته‌اند -که از نمونه‌های آن می‌توان به سریال «قورباغه» یا «آمرلی» اشاره کرد- اما برای بازار یافتن دست به استفاده از مضامین و تصاویری که در جریان‌های جهانی مورد توجه است، نزده و استانداردهای اخلاقی سینما را حفظ کرده‌اند. از سوی دیگر نیز، سینما و فضای سریال‌سازی کشور ما در جهان به محتواهایی با موضوعات اجتماعی شناخته می‌شود که معمولا در جشنواره‌ها و جایزه‌ها جایگاه ویژه‌ای می‌یابد و نمی‌تواند در صنعتی بر مبنای سرگرمی صرف و به دور از ارزش‌های اخلاقی موفقیت زیادی به دست آورد.