آگاه: درواقع فراگیری انیمه و مانگا که در فضای فارسی بیشترین مخاطبانش را از میان گروه‌های نوجوانان و تاحدی کودکان هدف گرفته، در سراسر جهان به این فراگیری رسیده و نحوه مواجهه با این موضوع در کشورهای مختلف و مطابق با سیاست‌های فرهنگی و حاکمیتی آنها متفاوت است. به‌هرترتیب، ازآنجاکه در سبد محصولات فرهنگی و به‌ویژه محصولات نمایشی ما، بیشترین انتخاب‌ها متعلق به آثار خارجی است، در سطح عمومی و مهم‌تر، در سطح سیاست‌گذاری کلان نیاز است که مسیرهای شفاف و روشنی برای مواجهه سالم‌تر و کم‌آسیب‌تر با این محصولات مشخص شود. در این مورد با امیرمحمد بهامیر، پژوهشگر رسانه به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
از تاریخچه، کلیت و انواع انیمه و مانگا چه باید بدانیم؟
انیمه از واژه انیمیشن مشتق شده و نامی است که ژاپنی‌ها به روی انیمیشن‌های تولیدی خودشان گذاشته‌اند. ویژگی خاص انیمه‌های ژاپنی، یک مورد رده‌بندی سنی است؛ اغلب انیمه‌های ژاپنی برای رده سنی نوجوان و بزرگسال است و نیز، بحث‌های فنی است مانند دوبعدی بودن این آثار.
بعد از جنگ جهانی دوم، تولید انیمه در ژاپن شروع شد. این آثار نمایشی ارتباط خاصی نیز با مانگا دارند. مانگا همان کمیک‌های ژاپنی هستند که به‌صورت مدرن و امروزی آن بعد از جنگ جهانی دوم در میان سیاست‌گذاران و هنرمندان این کشور به‌شکل یک ایده برای صادرات فرهنگی مطرح شد. در دهه‌های ۶۰ و ۷۰میلادی روی این محصولات سرمایه‌گذاری‌های جدی شد و تولید آنها به‌شکل یک صنعت درآمد. یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌هایی که انجام شد، کار استودیو نیپون بود که تمام داستان‌های ادبیات کلاسیک غرب را به انیمه تبدیل کرد. داستان‌های آنه شرلی، حنا دختری در مزرعه، بچه‌های کوه آلپ و بسیاری متون کلاسیک دیگر که برای اغلب ما از کودکی خاطره‌انگیزند، حاصل همین سیاست ژاپنی‌ها در دوره مذکور است، برای آنکه بتوانند انیمه را در دنیا رواج بدهند.
از اولین کسانی که در حوزه انیمه‌های ژاپنی کار کردند می‌توان به آقای اوسامو تزوکا اشاره کرد که به همراه هایائو میازاکی با آموزش در استودیوی دیزنی، تلاش کردند مانگا و انیمه ژاپنی را به یک محصول فرهنگی مدرن توسعه دهند و با صادرات آن به کل دنیا به اصطلاح «ژاپن کول» یا «ژاپن باحال» امروز برسند که یکی از مولفه‌های مهم آن، همین محصول فرهنگی خاص آنهاست.
همچنین، انیمه‌ها در گونه‌ها و ژانرهای متفاوتی تولید می‌شوند. انیمه‌ها در دسته معدود محصولات نمایشی هستند که در تمامی ژانرها و زیرژانرها تولید می‌شوند و آثار زیادی از آن موجود است. انیمه‌ها در فرمت‌های سینمایی و سریالی تولید می‌شوند که حالا بیشتر حجم تولیدات انیمه‌های ژاپن، نوع سریالی آن است که از مینی‌سریال‌های ۱۲قسمتی تا سریال‌های چند فصلی دنباله‌دار را شامل می‌شوند که در بعضی موارد به تعداد قسمت‌های بیش از ۳۰۰، ۴۰۰ می‌رسند. بااین‌حال، عمده تولیدات فعلی انیمه‌ها، آثار کوتاه ۱۲قسمتی است.
این آثار چطور و از کی وارد رسانه‌ها، فرهنگ و سبد محصولات نمایشی ما شدند؟
ورود انیمه و مانگا به ایران از حدود سال‌های۱۳۸۷ یا ۱۳۸۸ با ورود فروم‌ها شروع شد. بعد از آنکه آثار کلاسیک از تلویزیون پخش می‌شد، شبکه‌های ماهواره‌ای نیز انیمه‌ها را پخش می‌کردند. از این طریق کسانی که علاقه‌مند بودند، این آثار را تماشا می‌کردند. بعد از آن، سایت‌های دانلود و فروم‌ها آمدند که دسترسی دانلود انیمه‌ها را به مخاطبان می‌دادند و کم‌کم برخی شروع به زیرنویس و ترجمه فارسی این آثار برای مخاطبان فارسی‌زبان کردند. این آثار در حدود سال‌های۱۳۹۱ و ۱۳۹۲، رواج محدودی میان قشر علاقه‌مند پیدا کرد و بعد از آن با ورود سرویس‌های استریم و وی.او.دی‌ها و پخش انیمه‌ها در این پلتفرم‌ها در حدود پنج یا ۶سال گذشته، گسترش انیمه در میان مخاطب ایرانی رشد قابل‌توجهی یافت. از طرفی، شبکه‌های اجتماعی نیز در رواج و فراگیری این آثار نقش پررنگی داشتند، مانند کانال‌های تلگرامی که انیمه‌ها را در دسترس مخاطبان برای دانلود و تماشا قرار می‌دهد؛ البته اغلب علاقه‌مندان به این آثار پسران هستند و دختران ازلحاظ تعداد بعد از پسران قرار می‌گیرند.
مخاطب اصلی این آثار در ایران کدام گروه‌های سنی هستند و کدام ویژگی‌ها از این آثار برای مخاطب ایرانی جذاب است؟
انیمه‌ها رده‌بندی‌های سنی خاصی دارد و بازه‌های زیادی را نیز دربرمی‌گیرد. یعنی مخاطب انیمه‌ها از کودکان تا نوجوانان و بزرگسالان را دربرمی‌گیرد و چه بسا که حجم عمده‌ای از این آثار مخصوص بزرگسالان و بالای ۱۸سال باشد. اغلب این مخاطبان را معمولا گروه‌های سنی نوجوانان تشکیل می‌دهد. نکاتی درباره جذابیت‌های انیمه‌ها برای مخاطب وجود دارد که از آن، نوع روایت داستان را می‌توان نام برد. داستان‌های متنوع و با موضوعات متنوع در انیمه‌ها یکی از عوامل جذابیت این آثار است. عامل دیگر، اکشن این آثار است که هیجان، ضرباهنگ تند و صحنه‌های نبرد انیمه‌ها مخاطب را به خود جذب می‌کند. یکی دیگر از این نکات، گروه‌های طرفداری این آثار است که قبلا در فروم‌ها و حالا در تلگرام قرار دارد. مخاطب می‌تواند در این فضاها و در میان طرفداران دیگر، درباره داستان یا شخصیت محبوبش در جهان انیمه‌ها صحبت کند و علاقه‌مندی‌هایش را با دیگران به اشتراک بگذارد. بااین‌حال، اصلی‌ترین عامل جذابیت انیمه‌ها، نوع داستان‌گویی این آثار است که در همه رده‌بندی‌های سنی در سطح آثار سینمایی بزرگ، جهان داستانی پیچیده و پرکششی را خلق می‌کند. تکنیک بصری انیمیشن هم این قابلیت و ظرفیت را بیش از پیش در اختیار این آثار قرار می‌دهد تا تخیل بیشتری را نسبت‌به آثار سینمایی داشته باشند.
والدین چه نکاتی را باید درباره دسترسی فرزندانشان به این آثار در نظر داشته باشند؟
والدین برای قراردادن محتوای سالم و مناسب در دسترس کودکان در دنیای انیمه‌ها، بهتر است که پیش از هر چیزی، آثار موردعلاقه‌شان را از مجراهای رسمی مانند وی.او.دی‌ها انتخاب کنند و بچه‌ها را در دنیای محصولات مناسب‌سازی و بازبینی‌نشده تنها نگذارند. نکته بعد اینکه، رده‌بندی سنی را حتما مدنظر قرار دهند و پیش از آنکه انیمه‌ای را در دسترس فرزندشان قرار دهند، همه یا بخشی از آن را تماشا کنند تا چارچوب داستانی و جزئیات اثر از صحنه‌های خشونت‌آمیز یا ناهنجار و هرآنچه را لازم است بدانند و بعد آن را در دسترس کودک یا نوجوان قرار دهند. در این مورد باید در نظر داشت که انیمه‌ها را باید در سطح آثار سینمایی و آثار بزرگسال در نظر گرفت که ویژگی‌های رده‌بندی سنی در آنها ممکن است متفاوت باشد.
باتوجه‌به اینکه فضای رسانه‌ها و محصولات فرهنگی خارجی از اسباب‌بازی گرفته تا آثار چاپی و نمایشی، همه به‌راحتی و بدون نظارت در دسترس کودک و نوجوان امروز قرار دارد، در ابعاد حاکمیتی محصولات انیمه و مانگا چه‌اتفاقی باید بیفتد؟
درمورد محصولات فرهنگی نمی‌توان برخوردهای سلبی و از نوع محدودسازی و فیلتر داشت. به‌هرحال، این آثار از طریق مجراهای غیررسمی در دسترس مخاطبان قرارمی‌گیرد. یکی از ظرفیت‌های ما برای مواجهه بهتر با این موضوع این است که به‌سمت تولید آثار این‌چنینی برویم. ما ازلحاظ فنی و داستانی، توانایی تولید این آثار را داریم. از سویی انیمه‌ها در مقایسه با انیمیشن‌ها هزینه‌های مالی کمتری نیازمندند و می‌توان از فرم‌های بصری و داستان‌گویی آنها استفاده مطلوبی کرد. برای متنوع‌تر کردن سبد محصولات فرهنگی مخاطب نیز، این گزینه می‌تواند پیشنهادهای خوبی به همراه داشته باشد. ما نمی‌توانیم مخاطب را وادار به انتخاب محصول داخلی یا خارجی کنیم اما می‌توانیم با داشتن گزینه‌های داخلی، این قدرت انتخاب را به او بدهیم.
برای این کار باید سیاست‌گذاری‌هایی انجام شود و زوندهای تولید انیمه و مانگا، استودیوهایی که در این زمینه کار می‌کنند، تسهیلات و سرمایه‌گذاری‌های موردنیاز و قوانین حاکم بر این فرآیندها روشن شده و در سطح عملیاتی قرار گیرد. نمونه آن، تولید در حوزه انیمیشن است که در جشنواره بین‌المللی فیلم فجر اخیر دیدیم که آثار خوبی تولید شده بودند و به نمایش درآمدند.
وضعیت تولید داخلی در زمینه این آثار چطور است؟ چنین گزینه‌ای به‌طور کلی مطرح است؟
آنچه در تولیدات داخلی انیمه و مانگا داریم، معمولا تجربه‌های شخصی و یک‌نفره افرادی است که به این حوزه علاقه‌مند بوده‌اند و از این‌رو دست به تولید و انتشار این آثار زده‌اند. به‌صورت صنعتی و حرفه‌ای تنها یک مجموعه مانند مجموعه کمیک‌هاست که درحال‌حاضر مشغول‌به‌کار است یا مجموعه‌های دیگر که جسته و گریخته در این زمینه کارهایی انجام می‌دهند. موضوع تولید، شاید در سطح صنعتی و گسترده نباشد اما به‌عنوان مثال در نمایشگاه کتاب اخیر دیدیم که بسیاری از آثار مانگا به‌صورت رسمی ترجمه شده و در انتشارات مختلف به فروش می‌رسند که این نشان‌دهنده اقبال مخاطب به این حوزه از آثار است. بااین‌حال، در حوزه تالیف هنوز خلأ جدی داریم. این ظرفیت نیازمند ایجاد روندهای آموزشی برای نویسندگان و طراحان کمیک است. همچنین ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری باید ایجاد شود تا تولید این آثار در چرخه‌ای معقول قرار بگیرد و امتداد یابد.
نظر شما