آگاه: این مجموعه شامل ۲۰ مستند، با دقت و وسواس انتخاب شده است تا با تمرکز بر موضوعات مثبت و هیجان‌انگیز، دریچه‌ای به روی تماشاگران بگشاید. مستندهای معرفی‌شده به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند: گروه اول، شامل ۱۱ مستند برای بزرگسالان که به عمق معنا و کشف می‌پردازند و گروه دوم، شامل ۹ مستند مناسب برای کودکان و نوجوانان که حس کنجکاوی و رویاپردازی را در آنها تقویت می‌کنند. هدف این است که با تماشای این آثار، مخاطب دوباره به خود، به جهان و به قدرت نامحدود خلاقیت و امید ای‌مان بیاورد و از خاکستر بحران، بذر امیدی تازه را بکارد.

برای بزرگسالان - کشف شگفتی‌ها، درک معنا

مستندهای این بخش به‌گونه‌ای انتخاب شده‌اند که به مخاطب بزرگسال، فرصتی برای تامل، الهام‌گیری و بازیابی حس هدفمندی بدهند. این آثار در سه زیرگروه دسته‌بندی شده‌اند تا هر مخاطبی بتواند براساس سلیقه و نیاز خود، سفری را آغاز کند که او را از نگرانی‌ها دور کرده و به دنیایی از زیبایی و معنا وارد کند.

سفری به قلب طبیعت و پیوندهای عمیق
این مستندها به ما یادآوری می‌کنند که طبیعت، با تمام شکوه و پیچیدگی‌اش یک منبع قدرتمند برای آرامش و التیام است و ارتباط با آن، می‌تواند به ما کمک کند تا تعادل روحی خود را دوباره پیدا کنیم.

 باد صبا (The Lovers› Wind)
کارگردان: آلبرت لاموریس 
سال تولید: ۱۹۷۸ (ساخته شده در ۱۹۶۹)

این مستند شاعرانه و هنرمندانه درباره طبیعت، کوه‌ها، دشت‌ها، رودخانه‌ها و زندگی مردم ایران، تماما از بالگرد فیلم‌برداری شده است. روایت فیلم از زبان «باد صبا» نقل می‌شود و با موسیقی سنتی حسین دهلوی و ابوالحسن صبا، زیبایی‌های بکر ایران را به تصویر می‌کشد. این فیلم به‌نوعی یک نامه عاشقانه به ایران است و نگاهی تازه و زیبا به این سرزمین ارائه می‌دهد. آلبرت لاموریس، کارگردان شهیر فرانسوی در حین فیلم‌برداری بخش‌های پایانی این مستند در اطراف سد کرج، به دلیل نقص فنی بالگرد جان خود را از دست داد. فیلم توسط همسر و پسرش براساس یادداشت‌های او تکمیل و منتشر شد و در سال ۱۹۷۸ نامزد جایزه اسکار بهترین مستند شد.

 معلم اختاپوس من 
(My Octopus Teacher)
کارگردان: پیپا ارلیش و جیمز رید 
سال تولید: ۲۰۲۰

کرگ فاستر، فیلم‌ساز طبیعت پس از تجربه فرسودگی شغلی، به غواصی روزانه در جنگل‌های کلپ آفریقای جنوبی می‌پردازد و در آنجا با یک اختاپوس وحشی دوست می‌شود. این مستند روایت یک سال رابطه عمیق و شگفت‌انگیز او با این موجود باهوش است و تاثیر عمیق این دوستی بر تحول روحی و نگاه فاستر به جهان را نشان می‌دهد. این فیلم، اولین مستند طبیعت آفریقای جنوبی بود که به صورت اختصاصی توسط نتفلیکس تولید شد و در سال ۲۰۲۱، موفق به دریافت جایزه اسکار بهترین مستند بلند شد.

 سال تغییر زمین
 (The Year Earth Changed)
کارگردان: تام بیرد 
سال تولید: ۲۰۲۱

این مستند به تاثیرات غیرمنتظره و مثبت قرنطینه‌ها و کاهش فعالیت‌های انسانی در طول همه‌گیری کووید-۱۹ بر حیات‌وحش و طبیعت می‌پردازد. فیلم نشان می‌دهد که چگونه در نبود انسان‌ها، طبیعت فرصت شکوفایی دوباره یافت و حیوانات توانستند در محیط‌های شهری و طبیعی خود، با آزادی بیشتری زندگی کنند. راوی این مستند، سِر دیوید اتنبرو، مستندساز افسانه‌ای طبیعت است. این مستند به صورت اختصاصی از اپل تی‌وی پخش شد و یکی از پربیننده‌ترین برنامه‌های بدون فیلم‌نامه در این سرویس لقب گرفت. 

قصه‌های پشتکار و الهام

در این زیرگروه، داستان افرادی روایت می‌شود که با اراده‌ای پولادین و عشقی بی‌حد به کار خود، به قله‌های موفقیت رسیده‌اند. این داستان‌ها یادآور این حقیقت هستند که حتی در شرایط سخت، خلاقیت و پشتکار می‌توانند معجزه کنند.

 جیرو رویای سوشی دارد
 (Jiro Dreams of Sushi)
کارگردان: دیوید گلب 
سال تولید: ۲۰۱۱
این مستند روایتگر زندگی جیرو اونو، سرآشپز ۸۵ ساله ژاپنی است که به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین استادان سوشی جهان شناخته می‌شود. رستوران ۱۰ نفره او در زیرزمین یک ایستگاه متروی توکیو، اولین رستوران سوشی در جهان است که موفق به کسب سه ستاره میشلن شده است. فیلم با تمرکز بر کمال‌گرایی بی‌نهایت جیرو و تلاش بی‌وقفه او برای رسیدن به بالاترین سطح ممکن در هنر خود، به بررسی رابطه پیچیده او با پسرش که وارث این امپراتوری کوچک است نیز می‌پردازد. این مستند به ما یادآوری می‌کند که موفقیت واقعی در تعهد به یک هدف و کار با عشق نهفته است، پیامی آرامش‌بخش و انگیزه‌بخش برای هر کسی که به دنبال بازآفرینی مسیر خود پس از بحران است.
جالب است بدانید دیوید گلب، کارگردان فیلم در ابتدا قصد داشت مستندی درباره سرآشپزهای مختلف سوشی بسازد، اما پس از آشنایی با جیرو، چنان شیفته شخصیت و داستان او شد که تمام تمرکز خود را روی او قرار داد. او حتی از تکنیک‌های سینماتوگرافی سری مستندهای «سیاره زمین» برای فیلم‌برداری باشکوه از غذای جیرو الهام گرفته بود.

 در جست‌وجوی شوگرمن (Searching for Sugar Man)
کارگردان: مالک بنجلول
سال تولید: ۲۰۱۲

داستان این مستند به تلاش دو طرفدار موسیقی در آفریقای جنوبی در دهه ۱۹۹۰ میلادی برای کشف سرنوشت خواننده آمریکایی گمنامی به نام سیستو رودریگز می‌پردازد. رودریگز در دهه ۷۰ دو آلبوم منتشر کرده بود که در آمریکا شکست خورد، اما به شکلی خارق‌العاده در آفریقای جنوبی به یک اسطوره تبدیل شد؛ بدون اینکه خودش هرگز از این موضوع باخبر باشد. این مستند، یک سفر کارآگاهی هیجان‌انگیز است که قدرت موسیقی و هنر را در فراتر از مرزها به نمایش می‌گذارد.
جالب اینکه رودریگز از موفقیت و شهرت خود در آفریقای جنوبی کاملا بی‌خبر بود و در تمام این سال‌ها با کارگری در ساخت‌وساز، زندگی خود را می‌گذراند. او پس از آگاهی از این شهرت، وقتی به مراسم اسکار برای دریافت جایزه دعوت شد، از حضور در مراسم خودداری کرد تا دستاورد سازندگان فیلم را تحت‌الشعاع قرار ندهد که این خود نمادی از فروتنی او بود.

 ۲۰ فوت از ستاره‌بودن 
(۲۰ Feet from Stardom)
کارگردان: مورگان نویل 
سال تولید: ۲۰۱۳

این مستند یک ادای احترام به خوانندگان پشتیبان است. آن صداهای قدرتمندی که پشت خوانندگان مشهوری مانند رولینگ استونز، دیوید بووی و التون جان شنیده می‌شدند، اما هرگز خودشان در کانون توجه قرار نگرفتند. این فیلم با روایت داستان زندگی و آرزوهای این هنرمندان پرشور، از جنبه‌های مختلف صنعت موسیقی پرده برمی‌دارد و ارزش نقش‌های کمتر دیده شده را به تصویر می‌کشد. مورگان نویل، کارگردان فیلم اظهار کرد که در حین ساخت فیلم، مدام رادیو را روشن می‌گذاشت و به‌طور مداوم متوجه صدای خوانندگان پشتیبانی می‌شد که هزاران بار آنها را شنیده بود، اما هرگز به آنها توجه نکرده بود. این تجربه به او نشان داد که این هنر چقدر در پس‌زمینه پنهان مانده است.

 مردی روی سیم (Man on Wire)
کارگردان: جیمز مارش 
سال تولید: ۲۰۰۸

این فیلم ماجرای خارق‌العاده و غیرقانونی فیلیپ پتی، بندباز فرانسوی را روایت می‌کند که در سال ۱۹۷۴ توانست بین برج‌های دوقلوی مرکز تجارت جهانی در نیویورک بندبازی کند. مستند با تلفیق تصاویر آرشیوی کمیاب، عکس‌های ثابت و بازسازی‌های هنرمندانه، این «سرقت هنری» را با هیجان یک فیلم جنایی به تصویر می‌کشد و جسارت و خلاقیت بی‌نظیر این هنرمند را جشن می‌گیرد.

نگاهی به آینده و نوآوری
این مستندها بر پیشرفت‌های علمی، کشفیات هیجان‌انگیز و راه‌حل‌های نوآورانه تمرکز دارند و به مخاطب امید می‌دهند که آینده‌ای بهتر، با تکیه بر نبوغ و تلاش انسانی، امکان‌پذیر است.

 آپولو ۱۱ (Apollo ۱۱)
کارگردان: تاد داگلاس میلر
سال تولید: ۲۰۱۹

 این مستند به صورت انحصاری از تصاویر آرشیوی و فیلم‌های ۷۰ میلی‌متری دیده نشده از ماموریت آپولو ۱۱ استفاده می‌کند. بدون هیچ‌گونه روایت یا مصاحبه جدید، فیلم به شکل خارق‌العاده‌ای، سفر اولین انسان‌ها به ماه را به تصویر می‌کشد و تجربه بی‌نظیر غوطه‌ورشدن در یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای تاریخ بشریت را برای مخاطب فراهم می‌کند.
تیم سازنده با همکاری ناسا و آرشیو ملی آمریکا، ۱۱ هزارساعت فایل صوتی و ۷۰ میلی‌متر فیلم را که از سال ۱۹۶۹ در جعبه‌ها فراموش شده بودند، کشف و بازسازی کردند. نتیجه کار یک تجربه تماشای بی‌نظیر است.

 ۲۰۴۰
کارگردان: دیمون گیمو 
سال تولید: ۲۰۱۹

این مستند یک نگاه خوش‌بینانه و راه‌حل‌محور به آینده دارد. کارگردان در قالب نامه‌ای تصویری به دختر چهارساله‌اش، به دنبال راه‌حل‌های عملی و موجود برای مقابله با تغییرات اقلیمی می‌شود و آینده‌ای مثبت و امکان‌پذیر را ترسیم می‌کند. این فیلم به جای تمرکز بر ترس و هشدار، بر امید و راه‌حل‌هایی مانند کشاورزی باز زایشی و انرژی‌های تجدیدپذیر تاکید دارد. این مستند نشان می‌دهد که بسیاری از راه‌حل‌ها، در حال حاضر وجود دارند و تنها به مقیاس‌پذیری نیاز دارند. کارگردان با نمایش این راهکارها، به مخاطب حس قدرت عمل و کنترل بر آینده را می‌دهد.

 سیاره زمین (Planet Earth)
کارگردان: تیم اسکات و الستر فاترگیل
سال تولید: ۲۰۰۶

این مجموعه مستند بی‌بی‌سی با روایت سِر دیوید اتنبرو، یک استاندارد طلایی در ژانر مستندهای طبیعت است. فیلم‌برداری خیره‌کننده آن از دورافتاده‌ترین و بکرترین نقاط زمین، شگفتی‌های طبیعت را با کیفیتی بی‌سابقه به نمایش می‌گذارد. این مستند، مخاطب را باعظمت و ظرافت اکوسیستم‌های مختلف آشنا می‌کند. فیلم‌برداری این مجموعه پنج سال طول کشید و در ۶۲ کشور جهان انجام شد. این سریال اولین مستندی بود که با کیفیت HD فیلم‌برداری شد و بسیاری از تکنیک‌های فیلم‌سازی آن به استانداردهای صنعت تبدیل شدند.

 باغ سنگی
کارگردان: پرویز کیمیایی
سال تولید: ۱۹۷۶ (۱۳۵۵ خورشیدی)

این مستند - داستانی، روایتگر زندگی یک چوپان کر و لال به نام درویش‌خان است که در روستایی در اطراف سیرجان، باغی ساخته است که در آن به جای میوه و برگ، از تنه درخت‌ها و سنگ‌ها آویزان شده‌اند. این اثر روایتی از خلاقیت فردی و بی‌پایان در دل یک محیط ساده و روستایی است و نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با ابتکار و معنابخشی به زندگی، زیبایی آفرید. این فیلم به‌عنوان یکی از آثار برجسته موج نوی سینمای مستند ایران شناخته می‌شود و نمادی از خلاقیت و خودبیانگری است که حتی با محدودترین امکانات ممکن می‌شود.

برای کودکان و نوجوانان - پنجره‌ای رو به کشف و رویا

مستندها می‌توانند برای کودکان و نوجوانان ابزاری برای آشنایی با جهان، تقویت همدلی و پرورش حس کنجکاوی باشند. این آثار نه‌تنها سرگرم‌کننده هستند، بلکه درس‌های ارزشمندی درباره زندگی، طبیعت و پشتکار به آنها می‌آموزند. 

ماجراجویی در دنیای حیوانات
این مستندها، دنیای جذاب و شگفت‌انگیز حیوانات را به شکلی آموزنده و سرگرم‌کننده به تصویر می‌کشند و به کودکان و نوجوانان کمک می‌کنند تا با موجودات دیگر همدلی کنند.

 مارش پنگوئن‌ها
 (March of the Penguins)
کارگردان: لوک ژاکه 
سال تولید: ۲۰۰۵ 
گروه سنی: ۸+ سال

این مستند، سفر سالانه پنگوئن‌های امپراتور را در قطب جنوب برای تولیدمثل دنبال می‌کند. داستان تلاش‌ها، وفاداری و فداکاری این پرندگان در یکی از سخت‌ترین زیستگاه‌های جهان را روایت می‌کند و درس‌های عمیقی درباره پشتکار، فداکاری خانواده و چرخه زندگی به مخاطب می‌دهد.این فیلم برنده جایزه اسکار بهترین مستند بلند شد. در نسخه آمریکایی، راوی فیلم مورگان فریمن بود که صدای گرم و تاثیرگذارش به محبوبیت دوچندان فیلم کمک کرد.

 رقص پرندگان 
(Dancing with the Birds)
کارگردان: هوو کوردی 
سال تولید: ۲۰۱۹
گروه سنی: ۷+ سال

مستندی کوتاه و سرگرم‌کننده که به مراسم جالب و بامزه رقص پرندگان عجیب‌وغریب از سراسر جهان می‌پردازد. این فیلم با لحنی طنز و شاد، زیبایی و تنوع طبیعت را به کودکان معرفی می‌کند و نشان می‌دهد که پرندگان چگونه با ساختن لانه‌های خاص یا انجام رقص‌های عجیب، برای جذب پرنده دیگر تلاش می‌کنند.  یکی از بامزه‌ترین صحنه‌ها مربوط به پرنده «پرنده بهشتی خارق‌العاده» است که پرهای آبی و مشکی خود را به شکلی شبیه به صورتک تغییر می‌دهد و می‌رقصد.

 کِدی (Kedi)
کارگردان: جیدا تورون
سال تولید: ۲۰۱۶
گروه سنی: ۷+ سال

فیلمی شاعرانه و دل‌انگیز درباره هزاران گربه خیابانی استانبول و رابطه‌ای که با مردم محلی دارند. مستند از طریق مصاحبه با مردم و دنبال کردن زندگی چند گربه خاص، نشان می‌دهد که چگونه این حیوانات بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و روح این شهر شده‌اند. این فیلم به کودکان نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با موجودات دیگر، ارتباطی عمیق برقرار کرد و مسئولیت‌پذیری در قبال آنها را تمرین کرد. فیلم‌برداران برای اینکه بتوانند گربه‌ها را در سطح خیابان دنبال کنند، ابزار مخصوصی طراحی کردند. آنها در ابتدا ۳۵ گربه را انتخاب کردند و از میان آنها، هفت گربه را برای فیلم نهایی برگزیدند.

 متولدشده برای رهایی 
(Born to Be Wild)
کارگردان: دیوید لین 
سال تولید: ۲۰۱۱
گروه سنی: ۷+ سال

این مستند سه بعدی، داستان دو زن را روایت می‌کند که زندگی خود را وقف نجات و بازپروری فیل‌ها و اورانگوتان‌های یتیم در کنیا و بورنئو کرده‌اند. فیلم نشان می‌دهد که چگونه این حیوانات کوچک و آسیب‌دیده، با مراقبت و عشق انسان‌ها، دوباره به طبیعت بازگردانده می‌شوند. این فیلم بر قدرت دلسوزی و ترمیم تمرکز دارد و به کودکان امید می‌دهد که می‌توان خرابی‌ها را ترمیم کرد. راوی این فیلم نیز مورگان فریمن است. 
فیلم برای نمایش در سالن‌های آیمکس ساخته شد و به دلیل تصاویر خیره‌کننده و تاثیرگذاری‌اش، موردتوجه قرار گرفت.

بال‌های زندگی (Wings of Life)
کارگردان: لوئی شوارتسبرگ 
سال تولید: ۲۰۱۱
گروه سنی: ۵+ سال

مستندی از مجموعه «دیزنی‌نیچر» که بر نقش حیوانات گرده‌افشان مانند پروانه‌ها، زنبورها و مرغ‌های مگس‌خوار در چرخه حیات زمین تمرکز دارد. فیلم با تصاویر خارق‌العاده از گل‌ها و حشرات، زیبایی و اهمیت این موجودات کوچک را نشان می‌دهد و اهمیت هر موجود کوچک در اکوسیستم را به کودکان می‌آموزد.
 این فیلم به دلیل تصاویر نزدیک و نفس‌گیرش از گرده‌افشانی، یک ابزار آموزشی عالی است. 

رویاپردازی و تلاش برای موفقیت
این مستندها داستان تلاش کودکان و نوجوانان برای رسیدن به اهداف بزرگ را روایت می‌کنند و آنها را به دنبال‌کردن رویاهایشان تشویق می‌کنند.

 نسل مریخ
(The Mars Generation)
کارگردان: مایکل بارنت
سال تولید: ۲۰۱۷ 
گروه سنی: ۱۰+ سال

این فیلم، گروهی از نوجوانان باهوش را در کمپ فضایی ناسا دنبال می‌کند که رویای سفر به مریخ را در سر می‌پرورانند. 
مستند به‌موازات نشان دادن شور و اشتیاق این نوجوانان، به تاریخچه ناسا و آینده اکتشافات فضایی نیز می‌پردازد و حس امید به آینده‌ای روشن را در مخاطب تقویت می‌کند. مایکل بارنت توانست به شکلی بی‌سابقه، اجازه فیلم‌برداری از داخل کمپ فضایی ناسا را به دست آورد. این فیلم برای اولین‌بار در جشنواره ساندنس اکران شد.

 بازی کوتاه (The Short Game)
کارگردان: جاش گرین‌بام 
سال تولید: ۲۰۱۳
گروه سنی: ۷-۱۲ سال

این مستند پرهیجان، داستان هشت گلف‌باز هفت و هشت ساله از سراسر جهان را دنبال می‌کند که برای شرکت در مسابقات جهانی گلف کودکان در کارولینای شمالی آماده می‌شوند. فیلم، تلاش‌ها، دوستی‌ها و رقابت‌های این کودکان را با الهام‌بخشی به تصویر می‌کشد و نشان می‌دهد که حتی کودکان نیز می‌توانند با انگیزه و پشتکار، به اهداف خود برسند. 
این فیلم توسط جاستین تیمبرلیک و جسیکا بیل، هنرمندان مشهور، تولید شده است. این مستند در جشنواره فیلم ساندنس به نمایش درآمد.

لحظه‌های وحشی ایران
کارگردان: نیما عسگری
سال تولید: ۱۴۰۳ (۲۰۲۴)
گروه سنی: ۱۳+ سال
این مجموعه مستند، لحظات بدیع و جذاب از طبیعت و حیات‌وحش بکر سراسر ایران، از دره‌های پُر از پلنگ تا کویرهای اسرارآمیز را به تصویر می‌کشد. هر قسمت به بخشی از اکوسیستم‌های متنوع ایران می‌پردازد. معرفی این مستند به نوجوانان ایرانی کمک می‌کند تا با داشته‌های طبیعی و بومی کشورشان ارتباط برقرار کنند و به جای جست‌وجوی زیبایی در مستندهای خارجی، به گنجینه‌های بکر و دیدنی درون مرزهای خود علاقه‌مند شوند. این مستند به‌طور ویژه روی حیات‌وحش مناطق مختلف ایران مانند دره پلنگ‌ها و کویر تمرکز دارد و نشان می‌دهد که ایران نیز دارای لحظات حیات‌وحش شگفت‌انگیزی است.

 گیوِن (Given)
کارگردان: جس بیانکی
 سال تولید: ۲۰۱۶
گروه سنی: ۷+ سال

این فیلم ماجراجویی یک خانواده موج‌سوار را در سفرشان به دور دنیا از زبان پسر ۶ساله‌شان، «گیوِن» روایت می‌کند. فیلم درباره عشق به خانواده، جست‌وجو برای موج‌های خاص و قدرت تخیل یک کودک است.در ابتدا قرار بود صدای پدر راوی باشد، اما وقتی صدای گیوِن ۶ساله را ضبط کردند، همه چیز سر جای خود قرار گرفت و فیلم با نگاه کودک ساخته شد. کارگردان این فیلم به‌طور عمدی از روایت‌های دراماتیک سنتی دوری کرده و تلاش کرده است فیلمی «مثبت» بسازد.

آغاز یک نگاه تازه
در پایان این ۲۰ مستند نه‌تنها مجموعه‌ای از فیلم‌ها برای تماشا، بلکه دعوتی هستند به کشف دوباره جهان و یافتن زیبایی‌ها در دل اتفاقات عادی و خارق‌العاده. از پشتکار بی‌پایان یک استاد سوشی تا رقص‌های بامزه پرندگان و از سفر انسان به ماه تا دوستی با یک اختاپوس، هرکدام از این آثار می‌توانند دریچه‌ای باشند به جهانی که فراموش کرده‌ایم. این فهرست به ما یادآوری می‌کند که سینمای مستند، فراتر از ثبت واقعیت، یک ابزار قدرتمند برای بازآفرینی امید است. در شرایط پس از بحران، این آثار نه‌تنها پنجره‌ای رو به جهان بیرون هستند، بلکه می‌توانند آینه‌ای باشند که به ما کمک می‌کند زیبایی و قدرت درونی خودمان را دوباره کشف کنیم و آماده قدم‌گذاشتن به آینده‌ای روشن‌تر شویم.