آگاه: در اوایل دهه۱۹۵۰میلادی، سیاست‌های ملی‌گرایانه دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر وقت، به‌ویژه در زمینه ملی‌سازی صنعت نفت، تقابلی بنیادین با منافع استعماری بریتانیا ایجاد کرد. این اقدام که برای مصدق نمادی از استقلال و حاکمیت ملی بود تا یک مسئله صرفا اقتصادی، شرکت نفت ایران و انگلیس را که سال‌ها بر منابع حیاتی کشور تسلط داشت، به چالش کشید. دولت بریتانیا پس از ناکامی در حل این بحران، به این نتیجه رسید که تنها راه حفظ منافع خود، سرنگونی دولت مصدق است. با این حال به دلیل جایگاه خود به عنوان یک قدرت درجه دوم در معادلات بین‌المللی، بریتانیا نیاز به جلب موافقت و حمایت یک قدرت درجه یک، یعنی ایالات متحده داشت. این نقطه تلاقی حیاتی مبارزه داخلی برای استقلال با استراتژی‌های ژئوپلیتیک جنگ سرد بود. بریتانیا با علم به ترس بیمارگونه آمریکایی‌ها از کمونیسم، از این واهمه به عنوان اهرمی برای ترغیب واشنگتن به دخالت
 استفاده کرد. 
این استراتژی تا پیش از روی‌کار آمدن آیزنهاور نتیجه‌بخش نبود، چرا که دولت ترومن معتقد بود باید با کمک به مصدق، از بروز یک کودتای کمونیستی در ایران جلوگیری کرد. اما با انتقال قدرت به آیزنهاور، راهبرد امنیتی آمریکا از سد نفوذ به یک رویکرد تهاجمی‌تر به نام انتقام گسترده تغییر یافت و زمینه برای همکاری مشترک با بریتانیا فراهم شد. این همگرایی منافع، در قالب عملیات تی.پی. آژاکس (TP-Ajax) تبلور یافت که به وضوح نشان‌دهنده دخالت سازمان‌های اطلاعاتی ایالات متحده (سیا) و بریتانیا (MI۶) است. در نهایت این کشمکش‌ها در سال۱۳۳۲، با کودتای ۲۸ مرداد پایان یافت. رویدادی که نهضت ملی‌کردن نفت را به نابودی کشاند و آغاز دوره‌ جدیدی از دیکتاتوری و استبداد را در ایران رقم زد.

هنر به مثابه تاریخ و حافظه جمعی
هنر همواره ابزاری قدرتمند برای بازنمایی و تحلیل وقایع سیاسی و اجتماعی بوده و در بزنگاه‌های تاریخی، نقش حافظه جمعی یک ملت را ایفا کرده است. در ایران بهدلیل سانسور و خفقان پس از کودتای ۱۳۳۲، این نقش شکلی متفاوت به خود گرفت. آزادی‌های نسبی دوران مصدق جای خود را به سانسور گسترده داد و این فشار، هنرمندان و نویسندگان را ناگزیر به تغییر زبان و شیوه بیان خود کرد. در نتیجه بیان صریح و مستقیم جای خود را به زبان نمادین، استعاره و تمثیل داد. این تحول در بیان، با یک دگردیسی در محتوا و درونمایه نیز همراه بود؛ مضامین شور و امید ملی جای خود را به یاس، انزوا، پوچی و شکست داد. کودتا نه‌تنها به یک تغییر سیاسی، بلکه به یک تحول عمیق در روان‌شناسی و بیان هنری جامعه ایران منجر شد، به گونه‌ای که ادبیات «شکست» به جریانی اصلی در هنر معاصر تبدیل شد و شاعرانی مانند مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو و سیاوش کسرایی به نمادهای شعر کودتا بدل شدند. 

 شعر کودتا  

کودتای ۲۸ مرداد به عنوان یک گسست در تاریخ، شعر معاصر را متاثر می‌کند. گفتمان غالب در بازخوانی ادبیات آن دوران، اخوان ثالث را با شعر «زمستان است» و البته «خانه‌ام آتش گرفته است...» شاعر کودتا و نماد شعر پس از کودتا می‌داند. شمس لنگرودی نیز در کتاب «تاریخ تحلیلی شعر نو» با اشاره به نیما به عنوان اولین شاعر پس از کودتا به لحاظ زمانی و دیگر شاعران آن دوران احمد شاملو، سیاوش کسرایی، نصرت رحمانی و... اخوان را نماد شعر کودتا می‌داند.
اگر چه نیما با مواجهه برسازنده و اخلال‌گرش به نوستالژی‌شدن شکست تن نمی‌دهد و حتی در شعر «دل فولادم» در برابر گفتمان غالب روایت شکست می‌ایستد. در حالی که شعر اخوان و بسیاری دیگر از شاعران کودتا، بیشتر دست به بازسازی صرف واقعیت می‌زنند. 
در بررسی و تحلیل تاثیر کودتای ۲۸ مرداد بر ادبیات معاصر، معمولا تنها از تاثیر این کودتا بر شعر معاصر سخن گفته می‌شود و به این تاثیر در ادبیات داستانی کمتر اشاره می‌شود. شمس لنگرودی در این‌باره می‌گوید: «در آن زمان تنها «شعر» جدی گرفته می‌شد، شعر پرچمدار هنر و فرهنگ ما بود. داستان، نقاشی و هنرهای دیگر هنوز چندان جدی گرفته نمی‌شدند و خوانندگان توقعی از آنها نداشتند. شعر برای خواننده ایرانی قداست داشت. مردم از شاعران توقع داشتند نه از داستان‌نویس و موسیقیدان. هنوز هنرهای دیگر جا نیفتاده بودند.»
جاری‌شدن ادبیات شکست در آثار مختلف ادبی و سینمایی مرتبط با کودتا به روشنی قابل مشاهده است. از یک سو، پژوهشگران با دسترسی به اسناد محرمانه و با اتکا به روش‌شناسی علمی، به واکاوی علل و عوامل رویداد پرداخته‌اند و از سوی دیگر، هنرمندان با استفاده از زبان رمزآلود، به بازنمایی تاثیرات روانی و اجتماعی این شکست تاریخی بر روح جامعه ایران روی آورده‌اند.

سینمای مستند کودتای ۲۸ مرداد
سینمای ایران به دو شیوه روایی و مستند، به بازخوانی وقایع کودتای ۲۸ مرداد پرداخته است، هر چند به دلیل پیچیدگی‌ها و حساسیت‌های سیاسی، کفه ترازو به سمت آثار مستند سنگینی می‌کند.
سینمای مستند، بستر مناسبی برای پرداختن به وقایع تاریخی فراهم کرده است. انتشار اسناد محرمانه، مستندسازان را قادر ساخته تا با اتکا به شواهد عینی، روایت‌های قدرتمند و جذابی را خلق کنند که شاید یک فیلم داستانی به دلیل نیاز به بازسازی و سرمایه‌گذاری هنگفت، قادر به انجام آن نباشد.

مستند «کودتــــــــــای ۵۳»  :  این مستند به کارگردانی تقی امیرانی و تدوین‌گری والتر مرچ، یکی از برجسته‌ترین و تحسین‌شده‌ترین آثار ساخته‌شده درباره کودتاست که توانست در داخل و خارج از ایران بازخوردهای بسیار مثبتی دریافت کند. امیرانی با استفاده از تصاویر آرشیوی و اسناد محرمانه، داستانی جامع، مستند و کاملا تازه از نقش سازمان‌های اطلاعاتی بریتانیا و آمریکا در این رویداد ارائه می‌دهد. اغلب مستندهای تاریخی به دلیل تمرکز صرف بر اطلاعات، تنها مورد توجه پژوهشگران قرار می‌گیرند؛ اما «کودتای ۵۳» با تکیه بر قدرت داستان‌گویی و بیان سینمایی، به یک «تریلر معمایی تمام‌عیار» تبدیل شده است. 
این فیلم با پرهیز از غرق‌شدن در داده‌های صرف و با همراه‌کردن مخاطب در یک جست‌وجوی سینمایی، توانست آگاهی تاریخی را به شکلی موثر به مخاطبان عام منتقل کند. بخش مهمی از این موفقیت به تدوینگر مشهور والتر مرچ بازمی‌گردد که چهار سال از عمر خود را صرف ویرایش ۵۳۲ ساعت راش (تصاویر خام) این فیلم کرد و به آن ساختاری گیرا و حرفه‌ای بخشید.

مستند «آقای نخست‌وزیــــــــر» :  این فیلم مستند به کارگردانی محمدرضا امامقلی، روایتی از ۲۸ ماه نخست‌وزیری دکتر مصدق است که تلاش‌های ملت ایران در راه ملی‌سازی صنعت نفت و مبارزه با دشمنان سرسخت را بازگو می‌کند. این فیلم بر مقاومت مردم و دولت ملی در برابر سنگ‌اندازی‌های قدرت‌های خارجی تمرکز دارد و سعی می‌کند تجربه تاریخی آن دوره را برای نسل امروز به تصویر بکشد. در این اثر با تنها منابع زنده‌ای که شاهد ملی‌شدن صنعت نفت بودند، مانند مرحوم ابراهیم یزدی و مرحوم ادیب برومند گفت‌وگو شده. با این حال مستند «آقای نخست‌وزیر» که محصول سازمان اوج است، از لحاظ واقع‌گرایی در پرداخت شخصیت‌های تاریخی مورد نقد قرار گرفت.

مستند «محاکمه مصــــــــــدق» :  مستند «محاکمه مصدق» به کارگردانی سیداحسان عمادی، بخش کمتر پرداخته‌شده‌ای از زندگی مصدق، یعنی دادگاه جنجالی و بدوی او پس از کودتا را روایت می‌کند. در حالی که اکثر آثار به وقایع پیش از کودتا پرداخته‌اند، این فیلم به جذابیت سخنان و منش مصدق در دادگاه تمرکز دارد و از این طریق، تصویر یک مبارز خستگی‌ناپذیر را پس از شکست به نمایش می‌گذارد. مستندهای دیگری نیز به این واقعه پرداخته‌اند که از جمله آنها می‌توان به «یادی از مبارزات دکتر حسین فاطمی» اشاره کرد که در سال ۱۳۶۰ توسط محمد تهامی‌نژاد ساخته شد. این مستند روایت بازخوانی‌ از زندگی، فعالیت‌های مطبوعاتی و مبارزات سیاسی حسین فاطمی، سیاستمدار، روزنامه‌نگار و وزیر امور خارجه دولت محمد مصدق است. فیلم با تمرکز بر تحولات دهه ۲۰ شمسی تا وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، به بررسی نقش فاطمی در رویدادهای منتهی به برکناری دولت ملی مصدق می‌پردازد. این فیلم به دلیل گفت‌وگوهایش با افراد نزدیک به وقایع، دارای ارزش تاریخی است. همچنین مستندهایی مانند «روز کودتا» و «مصدق، نگاهی دیگر» نیز به ترتیب به نقش کشورهای غربی در براندازی دولت قانونی و منش شخصی مصدق در احمدآباد (قلعه‌ای که تبعیدگاه مصدق بود) پرداخته‌اند.

درام و بازسازی تاریخی
پرداختن به وقایع کودتای ۲۸ مرداد در سینمای داستانی و مجموعه‌های نمایشی، به دلیل حساسیت‌های تاریخی و سیاسی و همچنین پیچیدگی‌های بازسازی آن دوره، بسیار کمتر از سینمای مستند بوده است. با این حال، معدود آثاری در این زمینه تولید شده‌اند که هرکدام به روایت بخشی از این واقعه تاریخ معاصر پرداخته‌اند. 

سینمایی «عملیات آژاکس» :  این فیلم به کارگردانی محمدرضا ورزی، یک نمونه از تلاش برای ساخت فیلمی داستانی درباره کودتاست. فیلم با تمرکز بر توطئه مشترک سیا و MI۶ برای بازگرداندن محمدرضا پهلوی، سنگ‌اندازی‌های بریتانیا در مسیر ملی‌سازی صنعت نفت را به تصویر می‌کشد. بازیگرانی چون حسین نورعلی، سعید نیکپور، امیریل ارجمند و نادر سلیمانی در این فیلم ایفای نقش کرده‌اند.

مجموعه نمایشی «معمای شاه» :   این اثر نیز که به کارگردانی محمدرضا ورزی ساخته شده، از معدود آثار نمایشی که در تلویزیون به طور مستقیم رویداد مهم ۲۸ مرداد را به تصویر درآورده، سریال ۹۵ قسمتی «معمای شاه» ساخته محمدرضا ورزی است که اواسط دهه ۹۰ روی آنتن سیما رفت. سی‌ودومین قسمت از این سریال تلویزیونی به طور ویژه و مشخص روایتگر کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بود. در قسمت سی‌ویکم، ماجرای کودتای ۲۵ مرداد که به شکست انجامیده و منجر به فرار شاه از ایران شد، به تصویر کشیده شد و در ادامه حضور محمدرضا پهلوی در کشور ایتالیا پیش و پس از پیروزی کودتای ۲۸ مرداد و همچنین جریان شکل‌گیری کودتای ۲۸ مرداد، حضور اراذل و اوباش در خیابان‌ها و نقش آنها در شکست نهضت مردمی ملی‌شدن صنعت نفت به تصویر کشیده شد. پرداختن به جزییاتی همچون نقش آمریکا در این کودتا، روابط میان دکتر مصدق و مرحوم آیت‌الله کاشانی، نطق دکتر فاطمی در حمایت از دولت مصدق، نقش شعبان جعفری و اراذل در پیروزی کودتا و... نیز در ادامه به نمایش درآمد. 

سینمایی «بهشت تبهکاران» :  این اثر که در جشنواره چهل و دوم فیلم فجر به نمایش درآمد، ساخته بهروز افهمی کارگردان سینماست. «بهشت تبهکاران» فضایی همراه با شخصیت‌هایی درگیر با روزنامه، نوشتن و نقد فضای روز جامعه دارد. داستان از این قرار است که همزمان با جنبش ملی‌شدن صنعت نفت، حسن جعفری که کارمند شرکت نفت نیز هست، در دفاع از حقوق کارگران و ملی‌شدن شرکت نفت می‌نویسد. ماجرای ترور احمد دهقان که او نیز سردبیر روزنامه است و مدیریت یک تماشاخانه را برعهده دارد، در ادامه به همین قصه گره می‌خورد و آن را پیش می‌برد. 

روایت کودتای ۲۸ مرداد در ادبیات
ادبیات نیز همچون سینما، یکی از مهم‌ترین بسترهای بازخوانی و ثبت وقایع کودتای ۱۳۳۲ بوده است. کتاب‌های مرتبط با این واقعه را می‌توان به دو دسته پژوهشی و ادبیاتی تقسیم کرد که هر کدام از منظری متفاوت به این رویداد پرداخته‌اند.

تحلیل و سندخوانی
انتشار اسناد محرمانه سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا و بریتانیا در سال‌های اخیر، یک انقلاب پژوهشی در حوزه تاریخ کودتا به وجود آورده است. این اسناد که پیش از این فوق محرمانه بودند، اطلاعات تازه‌ای درباره نقش لندن در ترغیب واشنگتن به عزل مصدق فراهم کردند. این امر باعث شد تا روایت‌های گذشته که گاه مدیریت مصدق را عامل اصلی کودتا می‌دانستند، به چالش کشیده شده و دخالت خارجی به عنوان عامل اصلی توطئه تثبیت شود.

«کودتا» / یرواند آبراهامیان :  این کتاب به دلیل اتکا به اسناد منتشرشده سیا و بریتانیا، به عنوان یکی از مهم‌ترین و بی‌طرفانه‌ترین آثار در زمینه فهم کودتا شناخته می‌شود. آبراهامیان در چهار فصل، از ملی‌شدن صنعت نفت و مذاکرات ایران - انگلیس تا وقایع کودتا و میراث آن، به تحلیل این رویداد می‌پردازد. تحلیل این کتاب با تکیه بر شواهد و مدارک مستند و با رعایت بی ‌طرفی، آن را خاص و کم‌نظیر کرده است. نشریه «کانترپانچ» در نقد این اثر می‌گوید که با مطالعه آن، نه‌تنها می‌توان به گذشته پی برد، بلکه می‌توان آینده را نیز پیش‌بینی کرد.

«تراژدی تنهایی» / کریستوفر دو بلگ:  این کتاب زندگی‌نامه‌ سیاسی محمد مصدق است. دو بلگ دست به کار شد تا زندگی‌نامه‌ای معتبر، موثق و قابل استناد از مصدق به دست دهد. نویسنده در این اثر پانزده فصلی، با استفاده از انبوهی منابع فارسی و فرنگی و همچنین اسنادی تازه‌یاب از زندگی شخصی و حرفه‌ای او، شرحی مفصل و پر جزییات به دست می‌دهد؛ از فرازونشیب‌های یک عمر سیاست‌ورزی‌های مصدق در کسوت‌هایی مختلف، عمری که عمده‌اش در مرکز بحران‌ها گذشت و هر گامش پا گذاشتن از آتشی به آتش دیگر بود.

«ایران بین دو کودتا» / داریوش رحمانیان :  این کتاب که یک اثر درسی و پژوهشی معتبر به شمار می‌رود، به تحلیل تحولات سیاسی، اجتماعی و فکری ایران در فاصله بین کودتای ۱۲۹۹ و کودتای ۱۳۳۲ می‌پردازد. نویسنده با تسلط بر اسناد و قدرت تحلیل بالا، وقایع را ریشه‌یابی کرده و زمینه تاریخی وقوع کودتای ۲۸ مرداد را مورد بررسی قرار می‌دهد.

ادبیات داستانی و رمان؛ پناه بر نماد و استعاره 
ادبیات داستانی، به عنوان مکمل تاریخ‌نگاری، به جای بازگویی صرف وقایع، به بازنمایی تاثیرات روان‌شناختی و عاطفی کودتا بر روح جامعه ایرانی می‌پردازد. این آثار به ما کمک می‌کنند فضای آن دوران را درک کنیم، چیزی که صرفا با خواندن اسناد و مدارک تاریخی امکان‌پذیر نیست.

«مدیر مدرسه» و «سرگذشت کندوها» /  جلال آل‌احمد :  جلال آل‌احمد در آثار خود به صورت تمثیلی به فضای یاس و شکست پس از کودتا می‌پردازد. در رمان «مدیر مدرسه»، شخصیت اصلی که یک روشنفکر شکست‌خورده است، نمادی از نسلی است که آرمان‌هایش فرو ریخته و در فساد و تباهی محیط اطرافش (مدرسه) در پی بقاست. این مدیر ناگزیر است برای بقا، خود به کارهایی دست بزند که پیش از آن مخالفش بوده است. همچنین در «سرگذشت کندوها»، به صورت تمثیلی به ماجرای کمپانی‌های نفتی و شکست جنبش ملی می‌پردازد.

  رمان «ملکوت» / بهرام صادقی :  این رمان اگر چه به‌شکلی مستقیم روایت واقعه کودتا نیست، اما با رویکردی سوررئالیستی، فضای پس از کودتا را در قالبی کابوس‌وار و غیرواقعی به تصویر می‌کشد. در «ملکوت»، هیچ چیز سر جای خود نیست و هراس از محیط پیرامون بر همه چیز سایه افکنده است. این رمان روایتگر زندگی نسلی است که در برزخ گرفتار شده و در جهانی که سراسر رنج است، به دنبال معنا می‌شود.

«ملاقات در جنگل بلوط» / جواد افهمی :  این اثر که برای مخاطب نوجوان تالیف شده، با ساختاری متفاوت به روایت وقایع کودتا می‌پردازد. داستان از طریق گفت‌وگوی یک دانشجوی پژوهشگر با یک کودتاچی قدیمی که از چنگ قانون گریخته است، شکل می‌گیرد و وقایع را از زاویه دیدی کمتر دیده شده، روایت می‌کند.

تلاقی تاریخ، هنر و حافظه جمعی
بازنمایی کودتای ۲۸ مرداد در سینما و ادبیات نشان می‌دهد که این رویداد هرگز از حافظه جمعی ایرانیان پاک نشده، بلکه به شکلی پویا و مداوم بازخوانی و تحلیل می‌شود. سینمای مستند، با اتکا به اسناد و مدارک تازه منتشرشده، به ابزار اصلی بازخوانی واقعیت‌های تاریخی تبدیل شده و روایتی دقیق‌تر از توطئه بین‌المللی و همکاری عوامل داخلی ارائه داده است. آثاری چون «کودتای ۵۳» با بهره‌گیری از رویکردی نوین در مستندسازی، نه‌تنها به تولید آگاهی، بلکه به جذب مخاطب گسترده‌تر در این زمینه  کمک کرده‌اند.   در مقابل ادبیات داستانی، نقش مکمل و حیاتی خود را در ثبت تاثیرات عمیق این واقعه بر روان جامعه و به تصویرکشیدن یاس، پوچی و شکست ایفا کرده است. از این رو، کودتای ۲۸ مرداد نه‌تنها یک رخداد تاریخی، بلکه یک زخم التیام‌ناپذیر در روح جمعی ایرانیان است که همواره در قالب آثار هنری و پژوهشی، مورد تامل و بررسی قرار می‌گیرد. این پویایی روایت، گواه اهمیت و تاثیر مداوم این واقعه در شکل‌گیری هویت فرهنگی و سیاسی معاصر ایران است.