آگاه: در پرچم ایران، رنگ سبز نشانه دین اسلام و مذهب شیعه و نیز خرمی کشور و صفای روح و باطن، رنگ سفید نشان صلح‌خواهی، دوستی و آرامش‌طلبی ملت ایران و رنگ سرخ نشان از آمادگی ملت برای دفاع از استقلال و آزادی حتی به قیمت ریخته شدن خون فرزندان ایران شناخته شد. به بهانه سالروز تعیین رنگ پرچم ایران نگاهی خواهیم داشت به پرچم‌های دوران مختلف ایران از هخامنشی و قاجار تا انقلاب شکوهمند اسلامی.

اولین پرچم ایران چگونه بوده است؟!
باید بگوییم این پرچم راه بسیاری آمده است؛ از زمانی که یا بالکل سفید بود، یا بالکل سیاه بود، یا ترکیبی از رنگ‌های زرد و قرمز و آبی و غیره. اولین اشاره به پرچم ایران در متون تاریخی به اوستا برمی‌گردد. البته در اوستا از این پرچم با عنوان «درفشا» یاد شده است. درفشا نماد گاو بالدار بود. اولین تغییر در پرچم ایران، در زمان هخامنشیان اتفاق افتاد؛ «درفش شهباز»، نام پرچم هخامنشیان، از نقش پرنده شهباز استفاده می‌کردند که پرنده‌ای شکاری بود و در دامنه‌های زاگرس زندگی می‌کرده است. با توجه به حضور نشانه‌هایی نظیر حوروس روی درفش شهباز، حدس زده می‌شود که این پرچم بعد از فتح مصر و در دوران کمبوجیه دوم یا داریوش طراحی شده باشد.

پای خورشید چه زمانی به پرچم ایران باز شد؟
بعد از هخامنشیان، این سلوکیان بودند که با حکمرانی بر ایران، برای اولین بار از خورشید در پرچم ایران استفاده کردند. بعد از سلوکیان نیز اشکانیان با کمی تغییر در طراحی، از همان نماد خورشید بهره بردند. البته اشکانی‌ها در جنگ‌ها پرچمی با نماد اژدها در دست داشتند و احتمالا فکر می‌کردند اژدها برای میدان جنگ مناسب‌تر از خورشید است!

درفش کاویانی؛ شاید معروف‌ترین پرچم ایران
اما اولین پرچمی که در طراحی و شکل‌گیری آن یک خلاقیت بزرگ رخ داده بود و اکثر ما آن را به درفش کاویانی می‌شناسیم، در دوران ساسانی‌ شکل گرفت. جریان این پرچم هم از این قرار بود که کاوه آهنگر هنگام قیام در مقابل ضحاک، پارچه چرمی که هنگام آهنگری و کار بر کمر می‌بسته را باز می‌کند و بر سر چوبی می‌زند و این‌گونه مردم را مقابل ضحاک متحد و رهبری می‌کند. همین چرم ساده تبدیل به پرچم ایران می‌شود و هر پادشاهی که بر مسند می‌نشیند، در و گوهری بر آن می‌افزاید و پرچم ایران را رنگین‌تر می‌کند.

بعد از ساسانی‌ها، طرح پرچم ایران به کلی دگرگون شد. امویان، خلافت بنی‌امیه، که بر ایران نیز حکمرانی می‌کرد، پرچمی کاملا سفید را به عنوان پرچم خود انتخاب کردند. این پرچم بعد از افتادن حکومت اسلامی به دست عباسیان، به رنگ سیاه تغییر پیدا کرد. ناگفته مشخص است که در این دوره‌ها و تا زمان غزنویان، ایران به عنوان یک دولت محلی مستقل پرچمی نداشت. در دوره غزنویان، آن‌طور که تاریخ‌نویسان گفته‌اند، ایران صاحب پرچمی شطرنجی‌طور با رنگ قرمز بوده است.

از غزنوی تا صفوی، حال پرچم ایران خوب نیست
پس از غزنویان، سلجوقیان بودند که بر ایران حکومت کردند. برای پرچم سلجوقیان رنگ‌ها و شکل‌های مختلف بیان شده است، اما ظاهرا آنها به پرچم دوران عباسی یعنی رنگ سیاه برگشته‌اند؛ منتها این‌بار سیاه ساده نه، بلکه با افزودن طرح و نقش‌هایی مثل ماه، شیر، هما و اژدها. در دوران خوارزمشاهیان نیز احتمالا پرچم کشور مشکی یا زرد بوده است. در این دوران کشور آنقدر درگیر آشفتگی بوده که کسی برای تغییر پرچم وقت نداشته است!
با حمله مغولان به ایران، پرچم ایران دوباره دستخوش تغییرات شد. مغولان، ایلخانان و تیموریان هرکدام تغییراتی در ساختار پرچم ایران به وجود آوردند و هریک از آنها پرچم مخصوص خود را طراحی کرد. پس، تا زمان صفویان ایرانیان پرچم واحدی نداشتند.

ترکیب شیر و خورشید به میدان می‌آیند!
نماد شیر و خورشید، احتمالا در دوره تیموریان به پرچم ایران اضافه شده است. در کتاب شمس‌الدین کاشانی طرحی کشیده شده که سربازان مغول را در حال حمله به نیشابور نشان می‌دهد و در این طرح در دست سربازان مغول پرچمی با نماد شیر و خورشید است. همین‌جا مشخص می‌شود که نشان شیر و خورشید از دوره تیموریان به پرچم اضافه شده است. اما شیر و خورشید در پرچم ایران چه معنایی داشتند؟ آن‌طور که می‌گویند انتخاب نماد خورشید به ستاره‌بینی و نقش خورشید در صورت فلکی اسد در منطقه البروج برمی‌گردد. این‌گونه است که شیر و خورشید کنار هم می‌نشینند!

دوره صفوی، شیر و خورشید یا دایره؟!
به جز شاه اسماعیل اول و شاه تهماسب صفوی، تمام پادشاهان صفوی شیر و خورشید را در پرچم‌شان استفاده کردند. شاه اسماعیل از پرچم ساده‌ای به رنگ سبز استفاده می‌کرد، به نحوی که یک دایره زرد در بالای پرچم قرار داشت. شاه تهماسب خلاقیت بیشتری داشت و به جای یک دایره زرد ساده، از نشان ماه تولدش یعنی قوچ یا گوسفند استفاده کرد. با این تفاوت که خورشید را جایگزین دایره زردرنگ کرد و قوچ را جلوی خورشید گذاشت. یک پای قوچ به علامت حرکت و زندگی و مقاومت از زمین بلند شده و حس و حال زندگی به بیننده می‌بخشد.

معنای شیر و خورشید پرچم ایران در دوره صفوی
اینجا بد نیست اشاره کنیم که شاهان صفوی به علت ارادتی که به اسلام و تشیع داشتند و به تبع آن دوست‌دار اهل بیت (ع) بودند، به شیر و خورشید پرچم ایران علاقه و عاطفه مذهبی و شخصی هم داشتند. در این دوره شیر نماد امام علی (ع) اسدالله غالب شناخته می‌شد و خورشید نمادی از عظمت خداوند و شکوه دین و روشنایی معنویت و مذهب. گذشته از اینکه شیر و خورشید خود می‌توانند نماد مذهب و حکومت هم باشند؛ خورشید نماد مذهب و حکومت نماد شیری که از آن مذهب پاسداری می‌کند.

عجیب‌ترین پرچم‌های ایران که تا به حال ندیدید!
بعد از صفویه ایران شاهد عجیب‌ترین پرچم‌ها شد. افشاریه که بعد از صفویه آمد، از ۳ پرچم رسمی استفاده کرد که همه آنها حالت مثلثی داشتند. اولین پرچم، پرچمی زردرنگ بود که دور آن را خطی به رنگ قرمز پوشانده بود و نشان شیر و خورشید وسط آن نقش بسته بود. این پرچم ۱۲ سال پرچم رسمی ایران بود.

پرچم‌های بعدی در دوره افشاریه به ترتیب متشکل از رنگ‌های قرمز، سفید و آبی بودند که در پرچم سوم رنگ زرد هم به آنها اضافه می‌شد. این رنگ‌ها به شکل عجیبی از ضلع پایین مثلث به سمت دیگر امتداد می‌یافتند. یکی دیگر از عجایب این پرچم‌ها این است که از هیچ نقش و نشانی روی آنها استفاده نشد و سادگی بی‌نهایت زیادی داشتند. همچنین اگر امروز از این رنگ‌ها استفاده می‌کردیم، پرچم‌مان هیچ تفاوتی با پرچم روسیه نداشت!

برگشت شیر و خورشید به پرچم، در دوره قاجار
شیر و خورشید در دوره قاجار و پهلوی دوباره به پرچم ایران برگشتند. با این تفاوت که در دوره قاجار شمشیری در دست شیر دیده می‌شود که گویا ذوالفقار شمشیر حضرت علی (ع) است. همچنین طراحی شیر و خورشید نیز کمی به‌روزتر شده و حالت زنانه‌تری به خود گرفته است.

پس کو رنگ سبز و سفید و قرمز؟!
رنگ‌های سبز و سفید و قرمز برای اولین‌بار در دوره ناصرالدین‌شاه و در زمان نخست‌وزیری امیرکبیر در پرچم ایران به کار گرفته شد. ابتدا نواری از رنگ سبز در بالا و رنگ قرمز در پایین پرچم کشیده شده بود و رنگ غالب و زمینه پرچم، سفید بود، اما بعدتر این سه رنگ به سه نوار مساوی تبدیل شدند و در کنار هم قرار گرفتند. در میانه پرچم نیز همان شیر و خورشید معروف را دوباره می‌بینیم که این بار خورشید سرش را کمی بالاتر آورده و گویا به چشم‌های بیننده نگاه می‌کند. درباره معنای سه‌رنگ پرچم کشورمان هم نیاز به توضیح ندارد که رنگ سبز نشانه اسلام، رنگ سرخ نشان از خون شهیدان و رنگ سفید نمادی از صلح و دوستی و روشنایی است.

در دوره پهلوی ساختار اصلی پرچم، یعنی همان سه رنگ سبز و سفید و قرمز با حضور شیر و خورشید حفظ شد، اما با چند تفاوت. اول اینکه نشان شیر و خورشید کوچک‌تر شدند و به نوار سبز رفتند، دوم اینکه شیر چهره مردانه‌تری به خود گرفت و واقع‌گرایانه‌تر شد و سوم اینکه چهره زنانه خورشید نیز حذف شد و خورشید بدون صورت طراحی شد. با وقوع انقلاب اسلامی و بعد از دوره پهلوی، تغییراتی در پرچم شکل گرفت. رنگ‌های سبز و سفید و قرمز حفظ شدند، اما با توجه به شعارها و خواسته‌های اسلامی مردم‌مان، نشان «لااله‌الاالله» که همچون «الله» طراحی شده، جایگزین شیر و خورشید شد. همچنین به نشانه روز ۲۲ بهمن، ۲۲ الله اکبر در حاشیه رنگ سفید پرچم نقش بست.خوب است بدانید طراح پرچم فعلی کشورمان دکتر حمید ندیمی، معمار، گرافیست و دانشیار دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی است.