آگاه: اما واقعا راهکار علمی و عملیاتی رفع آلودگی هوای پایتخت و دیگر شهرهای کشور چیست؟ این آلودگی از چه زمانی وارد فرهنگ شهرنشینی شد و چه عواملی موجب آن میشوند؟ در گزارشهای این صفحه به این مسائل خواهیم پرداخت.
آلودگی هوای تهران معضلی چند لایه
نتایج ۱۰ مطالعه علمی و سیاستی منتشرشده از تحلیل دادههای کیفیت هوای تهران نشان میدهد که روند آلودگی هوا در پایتخت نهتنها کاهش نداشته، بلکه ابعاد تازهای از آن را برجستهتر کرده است.
به گزارش مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، نتایج ۱۰ مطالعه علمی و سیاستی منتشرشده در فاصله سالهای ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۴ (۲۰۲۱ تا ۲۰۲۵ میلادی) که دادههای کیفیت هوای تهران را در بازه ۱۳۸۱ تا ۱۴۰۰ (۲۰۰۳ تا ۲۰۲۲ میلادی) تحلیل کردهاند، نشان میدهد که روند آلودگی هوای تهران نهتنها کاهش قابلتوجهی نداشته، بلکه ابعاد تازهای همچون توزیع عمودی ذرات، تغییرات بلندمدت غلظت آلایندهها، نقش ازن و چالشهای سیاستگذاری را نیز برجستهتر کرده است. این بررسی که تصویری جامع و چندبعدی از وضعیت آلودگی هوای تهران ارائه میدهد، نشان میدهد که آلودگی هوا در تهران ماهیتی پایدار، ساختاری و در برخی حوزهها پیچیدهتر از گذشته دارد.
ذرات معلق؛ محور اصلی وضعیت کیفیت هوا
مطابق نتایج مطالعات، ذرات معلق PM۲.۵ و PM۱۰ همچنان بیشترین سهم را در کاهش کیفیت هوای تهران دارند. تحلیلهای زمانی - مکانی مربوط به بازه ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۰ (۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ میلادی) با استفاده از روشهای آماری و مدلهای کوپولا نشان میدهد که الگوهای توزیع این ذرات در نقاط مختلف شهر تغییراتی قابلتوجه داشته است؛ موضوعی که بهویژه در طراحی سیاستهای کنترل آلودگی هوا اهمیت دارد.
بررسی ۲۰ سال داده و اثرات سلامت
در بخش دیگری از پژوهشها، روند بلندمدت غلظت ذرات معلق طی سالهای ۱۳۸۱ تا ۱۴۰۰ (۲۰۰۳ تا ۲۰۲۲ میلادی) با استفاده از آزمون من-کندال تحلیل شده است. یافتهها نشان میدهد که قرار گرفتن طولانی مدت در معرض مقادیر بالای این آلایندهها میتواند پیامدهای سلامت عمومی از جمله افزایش بیماریهای قلبی و تنفسی را تشدید کند. این مطالعات تاکید دارند که ارزیابیهای سلامتمحور باید در طراحی سیاستهای کاهش آلودگی مورد توجه بیشتری قرار گیرد.
یکی از یافتههای جدید، اندازهگیری توزیع عمودی ذرات معلق در ارتفاعات مختلف شهری است. این دادهها که با کمک سنسورهای کمهزینه تولید شدهاند، نشان میدهد که الگوهای تجمع و انتقال ذرات در لایههای مختلف جو شهری یکسان نیست و تغییرات ارتفاعی میتواند در شدت آلودگی تجربهشده توسط ساکنان تاثیرگذار باشد. همچنین بررسی وضعیت آلایندههایی مانند ازن نشان میدهد که این آلاینده ثانویه نقش فزایندهای در افزایش تعداد روزهای با کیفیت هوای نامطلوب داشته و باید در پایش و سیاستگذاری بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
مدلسازی و پیشبینی آلودگی هوا
مطالعات جدید بهطور مقایسهای عملکرد مدلهای یادگیری ماشین، بهویژه LSTM را با روشهای سنتی در پیشبینی روزانه آلودگی هوا ارزیابی کردهاند. نتایج نشان میدهد که مدلهای مبتنی بر داده توانایی بیشتری در بازنمایی تغییرات سریع آلایندهها دارند. علاوهبر این، استفاده از مدل زنجیره مارکوف برای تحلیل پیوستگی وضعیت آلودگی، ظرفیت تازهای برای بررسی چرخههای آلودگی هوا در مقیاس استانی فراهم کرده است.
تحلیل سیاستی و ارزیابی قانون هوای پاک
مطابق مرور اسناد سیاستی و گزارشهای منتشرشده در سالهای ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲، اجرای قانون هوای پاک در برخی بخشها با چالشهایی مواجه بوده است. تحلیلها نشان میدهد که برای اثربخشی بیشتر سیاستها، شناسایی نظاممند عوامل موثر بر آلودگی از طریق روشهایی مانند مدلسازی ساختاری تفسیری (ISM) ضروری است. پژوهشها تاکید دارند که گامهای سیاستی باید همراه با نظارت پیوسته، ارتقای زیرساختهای پایش و بهروزرسانی ابزارهای کنترلی دنبال شود.
مجموعه مطالب منتشرشده در بازه پنجساله اخیر نشان میدهد که آلودگی هوای تهران نیازمند نگاه تلفیقی و بلندمدت است. یافتهها بیان میکند که ترکیب مدلهای پیشرفته پیشبینی، تحلیلهای سلامتمحور، سنجش عمودی آلایندهها و بازنگری در سیاستهای اجرایی، میتواند مسیر واقعبینانهتری برای مدیریت بحران آلودگی هوا در اختیار تصمیمگیران قرار دهد.
چرا در حل مشکل آلودگی هوا ناتوانیم؟
روایت یک شکاف فناورانه
نتیجه مطالعات علمی و سیاستی را که در گزارش بالا خواندید. حالا بدانید که معضل آلودگی هوا که همیشه از سوی پایتختنشینان یکی از دو مشکل عمده تهران بوده است (در کنار ترافیک) حالا تبدیل به چالشی چند لایه و راهبری شده است. این در حالی است که 10 سال قبل این معضل صرفا یک مسئله زیست محیطی بود که به آن توجه جدی نشد.
به گزارش «مهر»، نتیجه انباشت تدریجی مجموعهای از روندهای ساختاری، شامل صنعتیسازی شتابان مبتنی بر سوختهای فسیلی، گسترش ناگهانی ناوگان حملونقل موتوری، رشد انفجاری شهرنشینی متراکم بدون زیرساختهای هوشمند و تاخیر در نوسازی سیستمهای انرژی، حملونقل و پایش دیجیتال را میتوان مجموعه عواملی دانست که تاثیر مستقیمی در افزایش آلودگی هوا داشتهاند. علاوه بر این، وابستگی تاریخی بسیاری از اقتصادها به فناوریهای فرسوده و تجهیزات کمبازده باعث شده است رابطه میان رشد اقتصادی و افزایش انتشار آلایندهها به صورت ناخواسته تقویت شود. امروزه مسئله آلودگی هوا بیش از آنکه یک موضوع زیستمحیطی باشد، شاخص سنجش بلوغ فناورانه کشورها و توانمندی آنها در مدیریت چرخه انرژی، صنعت و شهر هوشمند است.
ماهیت آلودگی هوا و پیوند آن با فناوری
بر اساس برآورد کارشناسان، آلودگی هوا ترکیبی از ذرات معلق و گازهای آلاینده است که عمدتا در نتیجه فرآیندهای احتراق و فعالیتهای صنعتی تولید میشود. مهمترین آلایندهها شامل ذرات معلق ریز، به ویژه «PM2.5» و «PM10»، اکسیدهای نیتروژن، اکسیدهای گوگرد، اوزون تروپوسفری، مونوکسید کربن و ترکیبات آلی فرار میشود. این ترکیبات در بسیاری از موارد محصول مستقیم فناوریهای تولید انرژی، سیستمهای حملونقل، خطوط تولید کارخانهها و تجهیزات گرمایش و پختوپز خانگی و صنعتی هستند. در کشورهای دارای رشد اقتصادی سریع، وابستگی تاریخی به سوختهای فسیلی برای تولید برق، حرکت دادن صنایع و تامین حملونقل عمومی و خصوصی باعث شده است که هر واحد رشد اقتصادی عملا معادل افزایش محسوس در انتشار آلایندهها باشد. از همین روی، در غیاب سیاستهای سختگیرانه و فناوریهای کنترل آلایندگی، پیوند عمیق رشد و آلودگی به شکل بحرانهای تکرارشونده آلودگی هوا بروز میکند.
صنعتیسازی مبتنی بر سوخت فسیلی و فناوریهای قدیمی
یکی از پیشرانهای اصلی آلودگی هوا در کشورهایی که مسیر صنعتیسازی سریع را طی کردهاند ترکیب برخی از عوامل از جمله موارد زیر است:
۱. نیروگاههای حرارتی قدیمی و غیر بهروز: بخش قابل توجهی از برق در بسیاری از اقتصادهای نوظهور از نیروگاههای زغالسنگ یا گازوئیلی تولید میشود. در فقدان سیستمهای کارآمد گوگردزدایی، حذف اکسیدهای نیتروژن و فیلترهای پیشرفته ذرات، این نیروگاهها حجم زیادی از سولفور دیاکسید، اکسید نیتروژن و ذرات معلق را وارد جو شهری و حومه میکنند.
۲. واحدهای صنعتی با فناوری فرسوده: صنایع سیمان، فولاد، پتروشیمی، پالایشگاهها و واحدهای بزرگ تولید مواد شیمیایی اگر بر پایه فناوریهای دهههای گذشته کار کنند، معمولا مصرف انرژی به مراتب بالاتر و راندمان احتراق پایینتری دارند و در نتیجه به ازای هر واحد محصول، آلودگی بیشتری منتشر میکنند.
۳. تمرکز مکانی صنایع در مناطق شهری: در بسیاری از کشورها شهرهای بزرگ با حلقهای از نواحی صنعتی احاطه شدهاند. ترکیب مجاورت جغرافیایی این صنایع با تراکم جمعیتی بالا و الگوهای نامناسب باد و وارونگی دما باعث میشود آلایندههای صنعتی مستقیما به هوای تنفسی شهروندان وارد شود. در چنین شرایطی و از منظر فناورانه، مشکل صرفا وجود صنعت نیست بلکه سطح فناوری، سن تجهیزات، نوع سوخت و فقدان سیستمهای کنترل انتشار است که سطح آلودگی را در مناطق مذکور تعیین میکند.
حملونقل موتوری، کیفیت سوخت و زیرساخت شهری
حوزه حملونقل در بسیاری از کلانشهرها به یکی از مهمترین منابع آلودگی هوا تبدیل شده است. چند عامل فناورانه در این میان نقش کلیدی دارد که در ادامه مورد بررسی قرار میگیرند:
۱. موتورهای احتراق داخلی قدیمی و ناوگان فرسوده: خودروها، موتورسیکلتها و ناوگان حملونقل سنگین قدیمی که فاقد استانداردهای بهروز آلایندگی، مانند یورو ۵ و ۶ هستند، ذرات معلق، اکسید نیتروژن و ترکیبات آلی فرار بسیار بیشتری نسبت به وسایل نقلیه جدید و برقی منتشر میکنند.
۲. کیفیت پایین سوخت: از سوی دیگر، بنزین و گازوئیل با گوگرد بالا و ترکیبات ناخالص، حتی در صورت استفاده روی موتورهای نسبتا جدید، منجر به افزایش تولید ذرات معلق و گازهای آلاینده میشود. فاصله بین استانداردهای روی کاغذ و کیفیت واقعی سوخت در جایگاههای سوخت، خود یک مسئله فناورانه و نظارتی است.
۳. الگوی ترافیک و طراحی شهر: همچنین فقدان شبکه حملونقل عمومی کارآمد و مبتنی بر داده، گرههای ترافیکی گسترده و استفاده بالای خودرو شخصی، باعث افزایش زمان کارکرد موتورها در ترافیک و در نتیجه تشدید انتشار آلایندهها میشود. در چنین وضعیتی، نقش فناوریهای مدیریت هوشمند ترافیک و سامانههای حملونقل هوشمند کاملا برجسته است؛ در همین راستا، کشورهایی که دیرتر به سمت این راهکارها حرکت کردهاند با الگوی آلودگی شدید مواجه شدهاند.
۴. رفتار فناوریمحور کاربران: در کنار همه موارد ذکر شده، رشد سریع خدمات حملونقل اینترنتی، تحویل کالا درب منزل و اقتصاد پلتفرمی اگر بدون تنظیمگری مناسب توسعه یابد، میتواند تعداد سفرهای روزانه ناوگان سبک و موتورسیکلتها را به شدت بالا ببرد و سهم این بخش در آلودگی هوا را افزایش دهد.
آلودگی هوا؛ نخستین نارضایتی مردم تهران بر اساس نظرسنجیها
سیزدهمین جلسه کارگروه ملی آلودگی هوا در آخرین روزهای هفته گذشته با حضور برخی مسئولان دولتی برگزار شد.
در این جلسه محمدجعفر قائمپناه، معاون امور اجرایی و سرپرست نهاد ریاست جمهوری، با اشاره به گزارش آلودگی هوا که استاندار تهران در جلسه هیات دولت ارائه کرده است، اظهار کرد: همه مردم از این شرایط نارضایتی دارند و بر اساس نظرسنجیها، اولین نارضایتی مردم تهران، آلودگی هوا بوده است. او ادامه داد: عمده گزارشها نشان میدهد که بخش زیادی از آلودگی، منشأ دستساز بشر دارد. بنابراین مقرر شد ظرف دو هفته، هر اقدامی که لازم است انجام دهیم و نتیجه آن مشخص شود. قائمپناه افزود: هر موضوعی که نیازمند مصوبه دولت باشد، باید سریعا به دولت ارائه شود تا در صورت نیاز تصویب شود.
پای سوخت بیکیفیت در میان است
فاطمه کریمی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در سیزدهمین جلسه کارگروه ملی آلودگی هوا درباره گزارش سازمان حفاظت محیط زیست درباره آلودگی هوای تهران اظهار کرد: بخشی از این گزارش، تحلیلی است که شرکت کنترل کیفیت هوا از سال ۱۳۹۰، یعنی حتی قبل از قانون هوای پاک ارائه کرده است که بهصورت مداوم، در هر سال چهار نوبت، اقدام به پایش کیفیت سوخت بنزین و گازوئیل شده است. وی ادامه داد: فارغ از اینکه کیفیت سوخت از لحاظ گوگرد، در سالهای اخیر و از حدود ۱۳۹۵ و ۱۳۹۴ به بعد از نظر محتوای گوگرد تقریبا نزدیک به حد استاندارد شده و قابلقبول است، اما عدد اکتان کماکان غیر استاندارد است. یعنی حداقل باید عدد ۹۵ را داشته باشیم، ولی اندازهگیریهایی که همین حالا در پاییز انجام دادهایم و از ۱۰ جایگاه بنزین و گازوئیل انجام شده، همچنان میانگین 5/92 شده است.
مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران تاکید کرد: همین موضوع باعث احتراق ناقص، تولید دوده، کربن و مونوکسیدکربن میشود. لطفا وزارت نفت، عدد اکتان هم که طیف وسیعی از خودروها را دربر میگیرد و در شرایطی که ما حالا بنزین سوپر را نیز در جایگاهها توزیع نمیکنیم، توضیح بدهند؛ چون این موضوع هم باعث خرابی موتور میشود و هم تولید آلودگی و PM۲.۵ را تشدید میکند.
«سیاهه انتشار» ضروری است
انوشه رحمانی، معاون نظارت بر اجرای سازمان ملی استاندارد هم در این جلسه اظهار کرد: در این رابطه 6 تکلیف بر عهده سازمان ملی استاندارد گذاشته شده است؛ که همه اینها انجام شده است. وی افزود: موضوع نظارت بر سوخت نیز بر عهده سازمان ملی استاندارد است. بر این اساس در خصوص سوخت وارداتی که در 6 ماهه اول سال، ۲۱۹ محموله بنزین وارد کشور شده و همینطور بحث نفتگاز و... تمامی این کنترلها انجام میشود.
معاون نظارت بر اجرای سازمان ملی استاندارد گفت: میزان عدم انطباقی که در سوخت وارداتی داشتیم، فقط دو محموله از ۲۰۹ محموله بوده است. مشکل اصلی در تولید داخل است. علاوه بر این، یکسری مباحث درباره موتورخانهها داریم که سازمان ملی استاندارد در حال انجام آن است؛ همینطور بحث خودرو که نظارت انجام میشود و نیز موضوع روغنموتور نیز مورد توجه است.
رحمانی گفت: در سال ۱۳۹۶، یک سیاهه انتشار آلایندگی ناشی از منابع ثابت و متحرک منتشر میشد که در آن مشخص میشد سهم هرکدام از منابع آلاینده چیست. شهر به شهر هم این سهم احتمالا متفاوت است. وی افزود: این سیاهه به ما کمک میکند که بدانیم بیشترین تمرکزمان کجا باشد. رحمانی درباره گزارش ملی استاندارد از کیفیت سوخت گفت: بیش از ۸۳ درصد سوخت عدم انطباق دارد و این یعنی فقط ۱۷ درصد منطبق است. باید توجه داشت که بنزین از سال ۱۳۸۳ مشمول استاندارد اجباری است اما تا کنون فقط ۱۷ درصد انطباق وجود دارد. وی افزود: بر اساس بررسیهای سازمان ملی استاندارد بیش از ۸۳ درصد بنزین و حدود ۴۰ درصد از گازوئیل نیز عدم انطباق دارند و 100 درصد مازوت خارج از استاندارد بوده است.
نظر شما