الناز برکاتی - خبرنگار سرویس فرهنگی: فرهنگ مجموعه‌ای از زبان، سنت‌ها، اعتقادات، پوشش، آداب اجتماعی، باورها و تفکرها و… است؛ مردم ایران و ترکیه هم وجه اشتراکات بسیاری دارند. وجود این اشتراکات و شباهت‌های فرهنگی موجب شده تا مردم این دو کشور به‌راحتی می‌توانند با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و روابط میان‌فرهنگی را گسترش دهند. ترکیه کشوری اوراسیایی دارای آیین‌ها و سنت‌های تاریخی غنی می‌باشد. بیشتر از 90 درصد مردم ترکیه مسلمان هستند و درصد کمی از آنها را یهودیان و مسیحیان تشکیل می‌دهند. هدیه داد ن و هدیه گرفتن، رفت و آمده‌ای خانوادگی، آداب و رسوم ازدواج، مراسمات عزاداری، چانه‌زدن به‌هنگام خرید و... از نمونه مشترکات میان ایرانیان و ترک‌ها است.

روابط فرهنگی 40 ساله ایران و ترکیه

روابط ایران و ترکیه به‌عنوان دو کشور مهم منطقه در طول قرن‌ها و ادوار تداوم داشته است به‌طوری که امپراتوری‌های ایران و ترکیه هر دو در طول سالیان طولانی به‌عنوان قدرت‌های جهانی ارتباط نزدیکی با یکدیگر داشتند. ایران و ترکیه تنها دو کشور همسایه نیستند، دو کشور مسلمانی هستند که دارای اشتراکات فرهنگی و تاریخی بسیاری نیز می‌باشند. زبان فارسی در امپراتوری عثمانی زبان فرهنگی دربار عثمانی بود و بسیاری از پادشاهان عثمانی اشعاری به زبان فارسی سروده‌اند. در بعد از انقلاب اسلامی ایران نیز روابط فرهنگی دو کشور نیز روبه‌توسعه نهاده‌است. برپایی متقابل هفته‌های فیلم، هفته‌های فرهنگی در طول سال‌های مختلف، ترجمه تقابل آثار مشاهیر ادبی دو کشور از سوی وزارتخانه‌های فرهنگ، مشارکت در برنامه‌های چندجانبه فرهنگی تنها بخش‌هایی از همکاری‌های دو کشور در این زمینه است.

پیشینه‌ی روابط فرهنگی ایرانیان با سرزمینی که امروزه ترکیه نام گرفته است به دوران هخامنشیان و تصرف آسیای صغیر توسط ایران بازمی‌گردد. با گذر سده‌های تاریخ، به‌مدت سه قرن در دوران سلجوقیان با ترک‌های منطقه روابط داشتیم، در نهایت در دوران عثمانی این روابط موجب گسترش و حضور زبان فارسی به‌عنوان زبان ادبی و دیوانی در دربار عثمانی شد. اولین پیمان دوستی ایران و ترکیه در سال ۱۳۰۵ به امضای دو طرف رسید و در سال ۱۳۱۶ هم پیمان سعدآباد منعقد شد. هر دو کشور در پیمان‌های منطقه‌ای همچون بغداد، سنتو و غیره همکاری داشتند. اولین پیمان نامه فرهنگی میان دو کشور در بهمن ماه سال ۱۳۳۷، مشتمل بر یک مقدمه و هفده ماده به امضا رسید.

تفاهمنامه‌هایی در ابهام

پس از انقلاب اسلامی در سال 1361، روابط به سطح سفیر ارتقا یافت. تفاهم نامه‌های همکاری گوناگونی میان نهادهای فرهنگی ایران و ترکیه از جمله میان کتابخانه‌ی ملی ایران و بنیاد ملی تاریخ ترک، میان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و سازمان دیانت ترکیه و همچنین میان موزه‌های دو کشور به امضا رسیده است.

همکاری‌هایی که عامل مهاجرت می‌شوند

همکاری‌های رسانه‌ای و عضویت رسانه‌های دو کشور در سازمان‌های مشترک نیز از جمله زمینه‌های مهم در همکاری‌های فرهنگی دو کشور می‌باشد. حسن دیدبان، وابسته فرهنگی سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در استانبول در این باره گفته‌است: «در مورد ساخت و فیلم‌های مشترک بین ایران و ترکیه، تفاهم‌نامه‌هایی بین دو کشور منعقد شده‌است. به‌عنوان مثال صداوسیمای ایران، تفاهم‌نامه‌ای با تلویزیون TRT (رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه) دارد. همچنین بخش‌های مختلفی همچون بنیاد سینمایی فارابی و بخش خصوصی ترکیه مراودات در این زمینه دارند. برخی از فیلم‌ها به‌صورت مشترک بین دو کشور ساخته می‌شود و مستندهای مشترکی هم قبلاً ساخته شده‌است».

 فیلم سینمایی «مست عشق» که به کارگردانی حسن فتحی به زندگی مولانا پرداخته‌بود، نمونه‌ای از همکاری‌های مشترک ایران و ترکیه بود که در رسانه‌ها حاشیه‌ساز شد. ترکیه در واکنش به این پروژه اعلام کرده بود که مولانا، شاهنامه و حتی نوروز متعلق به این کشور است، در صورتی که گویی پروپاگاندای رسانه‌ای توسط این کشور برای جذب گردشگران بیشتر رخ داده‌بود. واقعیت این است که مولانا، شاهنامه و آیین نوروز متعلق به ایران است.

فیلم سینمایی «مطرب» که محصول مشترک ایران و ترکیه بود، گویی حرف‌هایی ضد ملی برای ایرانیان داشت. از این می‌توان این مفهوم را دریافت کرد که، شرایط زندگی در ترکیه و یا خارج از ایران بسیار مناسب‌تر است و برای تحقق آرزوها باید از وطن رفت.  در این فیلم چهره پرویز پرستویی مانند ابراهیم تاتلیس، خواننده مطرح ترکیه گریم شده‌است.

با این چند اثر مشترک و نیز فرایند فرهنگی و رسانه‌ای موجود در ترکیه که بازخورد آن در شبکه‌های فیلم و سریال این کشور مخصوصا در فارسی زبان‌های آن موجود است، می‌توان پی‌برد چندان نمی‌شود روی چنین تفاهم‌هایی حساب باز کرد و به آن برای تقویت و تعالی فرهنگی فی مابین امیدوار بود.

سالی فرهنگی برای ایران و ترکیه

در حال حاضر روابط ایران و ترکیه به‌لحاظ سیاسی در سطحی عالی قرار دارد اما به‌دلیل وجود تحریم‌ها سطح روابط اقتصادی آنطور که باید نیست. اما در هر حال رابطه ترکیه و ایران به‌دلیل اشتراکاتی که دارند، زنده است و دلیل آن این است که به نوعی ایران و ترکیه به‌عنوان دو کشور همسایه، با هم بزرگ شده و رشد کرده‌اند.

در روزهای گذشته نیز دو تفاهم‌نامه میان ایران و ترکیه به امضا رسید. یکی تفاهم‌نامه جامع همکاری‌های رسانه‌ای بین دو کشور است و اتفاق مهم دیگر تفاهم نامه، ارتباطات فرهنگی بود که سال ۲۰۲۵ را سال فرهنگی ایران و ترکیه اعلام شد. محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در این خصوص گفت: «از ترکیه برای حضور ویژه در نمایشگاه کتاب سال ۲۰۲۵ دعوت کردم و درباره تعاملات گسترده بین شهرهایی که با یکدیگر سنخیت دارند مانند خوی و قونیه نیز تفاهم کردیم».

تفاهم از شعار تا واقعیت

تعملات فرهنگی میان این دو کشور وجود داشته است اما آن‌گونه که باید پیش نمی‌رفت و تصمیم بر این شد تا تفاهم‌نامه‌ای جدید میان ایران و ترکیه منعقد شود. وزیر فرهنگ در این باره نیز گفت: «در مذاکرات با طرف ترک، اعلام کردم تفاهم‌نامه‌های قبلی با کُندی پیش می‌رود از این رو قرار شد با عزم مسئولان دو کشور شاهد کار نو در تعاملات فرهنگی دو کشور باشیم».

در نهایت اما با وجود همه این اشتراکات و تفاهمات، در ماجرای جنایت اخیر اسرائیل در جنگ با غزه، دولت ترکیه از یک سوء آسمان کشورش را در اختیار اسرائیل گذاشته و از سوی دیگر از شکایت‌های آفریقای جنوبی از فلسطین حمایت می‌کند و یا درحالی‌که به گسترش تعاملات فرهنگی میان ایران و خودش علاقه دارد، به‌دنبال دیوارکشی میان مرز ایران و ترکیه است. باتوجه به این گونه رفتارهای اردوغان شاید این تلقی شود که نمی‌توان به این تفاهم‌نامه خوش‌بین بود و آن را سازنده و راهگشا پنداشت.