آگاه: برخی از این حاشیه نویسی‌ها یا یادداشت نویسی‌ها هم مثل یادداشت‌های دکتر غنی یا علامه قزوینی بر دیوان حافظ یا محمود فرخ بر آثار ادبی و تاریخی خود به صورت کتاب چاپ شده است. آنچه در این بحث مهم به نظر می‌رسد، این است که یک کتاب باید چنان اعتبار و ارزشی داشته باشد که راه را برای نوشتن یادداشت، شرح، حاشیه، مقدمه یا تقریظ هموار کند؛ البته مقدمه نویس یا تقریظ نویس هم باید خود کتاب خوان حرفه‌ای باشد و شهرت علمی، قدرت استنباط و نقد ادبی داشته باشد.
تقریظ نویسی نشان از اعتبار یک کتاب دارد. برخی بزرگان در مقدمه نویسی، تقریظ نویسی و حاشیه نویسی مشهورند، مثل زنده یاد دکتر محمدابراهیم باستانی پاریزی که یکی از مقدمه نویسان فعال چند دهه گذشته ایران بود، مجموعه‌ای از مقدمه‌های خود بر کتاب‌های دیگران را گردآوری کرد و به صورت کتابی مستقل با عنوان «جامع المقدمات» در دو جلد منتشر کرد و در مقدمه آن «مجموعه مقدمه ها» نوشته است: «وقتی کسی به آدم احترامی می‌گذارد و درخواستی می‌کند، شرط ادب آن است که انسان قبول کند.»
اما اگر بخواهیم درباره سنت تقریظ‌نویسی در حوزه کتاب و ادبیات حرف بزنیم باید بگوییم که این سنت وقتی قوت گرفت که رهبر انقلاب اسلامی دست به این کار زدند. ایشان در سال‌های اخیر با تقریظ‌نویسی‌شان بر آثار مختلف هم به آن آثار اعتبار دادند، هم به امر کتاب و کتاب‌خوانی.
رهبر انقلاب اسلامی از سال۱۳۷۳ یادداشت و حاشیه‌نگاری بر آثار را آغاز کردند؛ نمونه‌اش یادداشت بر کتاب داستانی «تن‌تن و سندباد» نوشته محمد میرکیانی، «فرمانده من» نوشته شده ازسوی از جمعی نویسندگان و «همپای صاعقه» نوشته حسین بهزاد و گل‌علی بابایی.
ایشان خردادماه سال۱۳۸۷ بر کتاب «دختران آفتاب» نوشته امیرحسین بانکی‌پور، بهزاد دانشگر و محمدرضا رضایتمند تقریظ نوشتند که در سال۱۳۹۴ رونمایی شد. متن آن تقریظ اینگونه بود:
بسمه‌تعالی
پس از نزدیک سه سال توانستم در این روزها -ایام شهادت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها- این کتاب را بخوانم. در میان کتاب‌های داستانی که هدفش طرح مسائل فکری است، این بهترین کتاب از نویسنده‌ای ایرانی است. طرح کلی داستان و درونمایه‌های داستانی آن خوب و شیرین است. حرف‌ها هم قوی و منطقی است.
اتفاقا پیش از این، کتابِ: ... را خوانده‌ام. آن قوی‌تر است ولی باتوجه‌به برخی ملاحظات (عمدتا بهره‌برداری نکردن از عامل جنسی در کتاب حاضر) در این کتاب، هنر بیشتری به‌کار رفته است. باید ترویج شود. تنها نقطه ضعف آن ذکر مشخصات استاد فاطمه است در فصل آخر کتاب.
(روزهای نیمه خرداد ۸۷)
از سال۱۳۹۰ اما رهبری بر کتاب‌های بیشتری تقریظ نوشتند و رویه انتشار آن هم اینگونه بود که ایشان تقریظ بر یک کتاب می‌نوشتند و پس از انتشار آن، مراسم رونمایی آن تقریظ با حضور نویسنده کتاب، ناشر و اهالی کتاب برگزار می‌شد و این مراسم به نوعی بهانه‌ای برای دورهم جمع شدن اهالی قلم و گپ و گفت درباره آن کتاب بود.
بسیاری از کتاب‌هایی که رهبری در سال‌های اخیر روی آنها تقریظ نوشتند، پس از انتشار تقریظ، جزو کتاب‌های پرفروش شدند، دلیلش هم واضح است؛ نوشتن تقریظ رهبری به کتاب اعتبار افزون می‌دهد و کسانی را که اهل کتاب هستند تشویق می‌کند تا آن را زود بخوانند. ایشان تاکنون بر ۵۰اثر در زمینه‌های مختلف از دفاع مقدس تا مدافعان حرم و خانواده شهدا تقریظ نوشته‌اند.
علیرضا مختارپور قهرودی، رییس سابق سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگویی درباره تقریظ‌نویسی رهبر انقلاب اسلامی بر آثار گفته بود: معمولا رهبر انقلاب از دوران جوانی خود، بعد از مطالعه برخی از کتاب‌ها، در قسمت حاشیه یا پایان آن آثار نظر خود را ثبت می‌کردند؛ یادداشتی که امروزه به تقریظ مشهور است. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و همچنین دوران دفاع مقدس به‌خصوص از نیمه‌های دوران جنگ تحمیلی که نگارش خاطرات شهدا شروع شد، تعداد این یادداشت‌ها بیشتر شد.
در تقریظ‌های مقام رهبری انگیره‌های اصلی را می‌توان در ۶نکته خلاصه کرد اشاره‌ای به این ویژگی‌ها داشتند:
پاسداشت حماسه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس؛
تشویق و تحریض نویسندگان؛
نگاهبانی و حفظ ارزش‌ها و جلوگیری از تحریف و واژگونه‌نگاری؛
تشویق مردم به مطالعه است؛
تشویق به نگاشتن در موضوعی که این کتاب نوشته شده بود؛
توجه دادن مسئولان به پاسداشت این نوع آثار و نویسندگان است.
اما سوالی که ممکن است مطرح شود اینکه چرا بیشتر کتاب‌هایی که رهبر انقلاب اسلامی بر آنها تقریظ نوشتند در حوزه دفاع مقدس است؟ علاوه‌بر اینکه ایشان همواره تاکید دارند که باید جریان دفاع مقدس تقویت شود، چون به عقیده رهبر انقلاب این جریان در معرض دو آسیب جدی است:
۱. خطر دشمن خارجی که سعی می‌کند این را از یاد و غفلت ما ببرد و این نقطه سفید روشن پرافتخار را تبدیل به یک نقطه‌ضعف تاریک فراموش‌شدنی کند.
۲. بی‌توجهی نویسندگان داخلی، نشر داخلی به این موضوع و رفتن سراغ موضوعات دیگری و سراغ ترجمه‌های آن‌چنانی رفتن، سراغ کتاب‌های دیگری در سبک زندگی مغایر رفتن. از آن طرف، نیاز جامعه ما برای حفظ انقلاب و حفظ نظام برای اینکه تجربه نسل اول و دوم انقلاب به نسل‌های بعدی منتقل بشود. در بیانیه گام دوم هم اشاره شده نسل جدیدی که روی کار می‌آید که نه زمان دوران قبل از انقلاب را دیده، نه دوران حضرت امام(ره) را دیده حالا دیگر دفاع مقدس را هم ندیده. یعنی نسلی که الان دارد می‌آید روی کار، تحصیل می‌کند، دانشگاه را به دست می‌گیرد، مدارس را به دست می‌گیرد، مدیریت کشور را به دست می‌گیرد. اینها هیچ‌کدام از آنها را ندیدند. خب وقتی این جریان هست معلوم است که ایشان به‌عنوان رهبری که وظیفه هدایت انقلاب اسلامی را به عهده دارد، حفاظت از دستاوردهای انقلاب و دفاع مقدس را به‌عهده دارد حساس باشند، تذکر بدهند، هشدار بدهند و کتاب‌هایی را در این فضا معرفی بکنند. برای همین هم در این حدود شصت و خرده‌ای تقریظی که از سال۹۰ به بعد و البته در آن قبلی‌های حوزه هنری هم هست غلبه با دفاع مقدس است.مختارپور در گفت‌وگوی دیگری که با پایگاه خبری دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای انجام داده درخصوص اینکه کتاب‌هایی که رهبری می‌خوانند چگونه به دست ایشان رسیده است؟ توضیح داده است: در مورد ورودی کتاب برای ایشان هم همانطور که خودشان تصریح کرده‌اند، افراد مختلف برایشان کتاب می‌فرستند از نویسنده و ناشر و امثالهم. شما دیده‌اید مثلا در دیدار شعرا بعضی از شاعران کتاب‌هایی که می‌آورند فقط شعر نیست، کتاب‌های دیگر را هم می‌آورند. ناشرها و افراد مختلف هم می‌فرستند. ایشان در همان دیدار شهید خوش‌لفظ تصریح کرده و گفتند کتاب‌های مختلفی برایم می‌رسد. بعضی از این کتاب‌ها را یا دارم یا خوانده‌ام یا نیازی نیست (حالا اینها تعابیر من است) اینها را رد می‌کنم، برود یا هدیه می‌دهم یا به کتابخانه خودشان می‌فرستند. در ادامه گفتند کتاب‌هایی که احتمال خواندنشان را می‌دهم در یک قفسه می‌چینم و گاهی اوقات می‌روم از بین اینها تصادفی یکی را انتخاب می‌کنم. به آقای خوش‌لفظ گفتند کتاب شما این‌جوری انتخاب شده. می‌خواهم بگویم اصلاً این فرآیند یک فرآیند هدایت‌شده یا مدیریت‌شده نیست. اصلاً این حرف‌ها نیست؛ البته این به آن معنا نیست که ایشان الان تنها کتاب‌هایی که می‌خوانند یا تقریظ می‌نویسند فقط همین کتاب‌هاست. ابدا این‌طور نیست. غیر از این تقریظ‌هایی که نوشته و منتشر می‌شود، کتاب‌های دیگری هم هست که ایشان می‌خوانند و مثلا می‌گویند تلفنی از این نویسنده تشکر شود. همین چند سال پیش از یک ترجمه قرآنی تشکر و تقدیر کردند و گفتند که با مترجم تماس گرفته و از این ترجمه تقدیر شود. بعضی‌ها را پیام تلفنی می‌دهند. گاهی اوقات چیزی می‌نویسند و می‌گویند این را برای نویسنده بخوانید. یعنی انواع این شکل‌ها هست. مثلا یکی از کتاب‌هایی که آقا تعریف کردند کتاب دا است. آقا راجع به دا اصلا چیزی ننوشتند. صرفا در دو سه دیدار گفتند. کتاب خاک‌های نرم کوشک شهید برونسی را در صحبت‌ها گفتند. یعنی انواع گفت‌وگوها هست. انواع حمایتها و تشویقها هست. گاهی اوقات هم می‌نویسند و می‌گویند خوب است که برای این کتاب مراسمی گرفته و به جامعه ارائه شود. این کار برای این انجام می‌شود که جامعه چند هدف بگیرد، فراموش نکند و درس بگیرد؛ مثلاً کتاب‌هایی که سال گذشته رونمایی شد، مربوط به مسئله مسجد بودند. معلوم است اهداف مهمتری در کار است ورای این بحث‌هایی که بعضی فکر می‌کنند مثلا از ناشری حمایت شود. اصلا به نظر من، هدف ترویج کتاب و کتاب‌خوانی و گسترش آن است.
آثاری که رهبر انقلاب در یک دهه اخیر بر آنها تقریظ نوشتند
در ادامه مروری خواهیم داشت بر تقریظ‌های رهبری در یک دهه گذشته (۱۳۹۳ تا ۱۴۰۳). با نگاهی به این آثار و متن تقریظ‌ها مشخص می‌شود که رهبر انقلاب از ناشران و اهالی فرهنگ توقع بیشتری دارند. ایشان در یکی سخنرانی‌هایشان تاکید کردند که آثار مکتوب دفاع مقدس باید صد برابر شود و پس از انتشار این سخنانشان هم گفتند: من نگفتم برای صدبرابر شدن کیفیت پایین بیاید. این صدبرابری باید به شرط کیفیت باشد. نکته دیگر هم اینکه تقریظ‌های مقام رهبری نباید مانع نقد اثر و نقد اثر هم نباید نقد تقریظ رهبری انگاشته شود، ایشان مطمئنا چنین نظری ندارند. علاوه‌براین، اینکه یک اثر برجسته شده و رهبری درباره اش توضیح دادند به معنای این نیست که سایر آثار که ایشان ندیدند برتر نیست.
نظر شما