آگاه: موضوع روابط جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان همواره با اهمیت زیادی مطرح شده و این امر پیش از هر چیز به سبب پیوندهای تاریخی، فرهنگی و زبانی موجود میان دو کشور و ذکر این حقیقت است که تاجیکستان به عنوان تنها کشور فارسی‌زبان در آسیای مرکزی است که وضعیت متمایزی با سایر کشورهای این منطقه دارد. آسیای مرکزی از جمله مناطقی است که از جایگاهی روزافزون در مناسبات منطقه‌ای و بین‌المللی، برخوردار گشته و به عنوان یکی از مهم‌ترین زیرسیستم‌های منطقه‌ای محسوب می‌شود. سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان، از یک سو بر پایه عوامل همگرایی در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، از فرصت‌ها و زمینه‌های نفوذ و همکاری، برخوردار است و از طرف دیگر با توجه به عوامل واگرایی با چالش‌ها و تهدیداتی مواجه است که برآیند این امر، همواره در جهت‌گیری سیاست خارجی ایران در تاجیکستان تأثیرگذار بوده است.
ایران از زمان به استقلال رسیدن تاجیکستان در تمامی حوزه‌ها نقش مؤثری در حمایت از تاجیکستان داشت و این نقش میانجی‌گرایانه ایران در پایان دادن به درگیری‌ها و بحران داخلی در تاجیکستان روابط دو کشور را در پایان دهه ۸۰ شمسی به اوج خود رساند. در این سال‌ها، جمهوری اسلامی ایران با مشارکت در استراتژی توسعه ملی تاجیکستان در حوزه‌هایی نظیر تأمین استقلال انرژی، رهایی از بن‌بست ارتباطاتی و امنیت غذایی، سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی داشته است.
یکی از مهم‌ترین سرمایه‌گذاری‌ها، اجرای چند پروژه موفق ازجمله احداث نیروگاه برقابی و تونل انزاب (استقلال) بود که از آنها به‌عنوان نمادهای همکاری دوجانبه ایران و تاجیکستان یاد می‌کنند، اما در سال‌های دهه ۹۰، روابط تهران - دوشنبه با بروز سوءتفاهم‌هایی در روابط سیاسی و فرهنگی به سردی گرائید و حتی موجب شد تا تاجیکستان از عمل به تعهدات مالی خود در پروژه سد و نیروگاه سنگ توده خودداری کند. با این حال با گذر زمان و تلاش برای دیپلماسی تنش‌زدای ایران در سال‌های اخیر، بار دیگر مقامات دو کشور همکاری‌های دوجانبه را از سر گرفته‌اند و در دولت سیزدهم، «امامعلی رحمان» پس از ۹ سال به ایران سفر کرد و در جریان دیدار با شهید سید ابراهیم رئیسی در ۹ خرداد ۱۴۰۱، ۱۷ سند تفاهم امضا شد.
استقبال رسانه‌ای
از سوی دیگر خبرگزاری خصوصی آسیا-پلاس در گزارشی از نتایج سفر رییس‌جمهوری تاجیکستان به ایران و دیدار با مقام‌های این کشور استقبال کرد. نویسنده مقاله نوشت: «از سال ۲۰۱۹، به‌خصوص در بخش‌های امنیتی و دفاعی، بهبود قابل توجهی در روابط دو کشور ایجاد شده است. در حالی‌که تاجیکستان به شدت نگران امنیت مرزهایش با افغانستان و قرقیزستان است، همکاری‌های دفاعی اهمیت ویژه‌ای برای این کشور دارد.» به همین جهت سرلشکر باقری، رئیس ستادکل نیروهای مسلح نیز سال ۱۴۰۱ به تاجیکستان رفت و سفر او پس از توسعه روابط فرهنگی و اقتصادی نقطه عطفی در روابط دو کشور و تثبیت الگوی امنیت درون‌زا در منطقه بود.
قبل از رئیس جمهور تاجیکستان، در سال ۱۴۰۰ «سراج‌الدین مهرالدین» وزیر امور خارجه این کشور هم به تهران سفر کرد و به پاستور رفت و رئیس‌جمهور شهید با اشاره به ظرفیت‌های توسعه روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بین ایران و تاجیکستان به او گفت: باید از ظرفیت‌های دو کشور برای تحکیم و تقویت روابط و همکاری نزدیک‌تر و گسترده‌تر استفاده کنیم.سفر تاریخی آیت‌الله رئیسی هم به تاجیکستان در نخستین سال ریاست جمهوری و انجام گفت‌وگوهای سازنده با رییس‌جمهور این کشور صرف نظر از همکاری دو کشور در چارچوب سازمان شانگهای، نشانه مهمی از علاقه‌مندی دو کشور به ایجاد جهش در روابط دوجانبه بود. دولت تاجیکستان نیز با تاکید بر اشتراکات فرهنگی و زبانی دو کشور، رئیس جمهور شهید ایران را عضو افتخاری دانشگاه ملی تاجیکستان کرده بود.هرچند عُمر دولت سیزدهم دوام نیاورد، اما ارتباط و تعامل نزدیک با تاجیکستان برای دولت جمهوری اسلامی ایران حائز اهمیت است از این رو، پزشکیان در جریان اولین حضور در مجمع عمومی سازمان ملل در نیورک (مهرماه سال جاری) در دیدار همتای تاجیکستانی خود، روابط دو کشور را ممتاز و متکی بر پیوندهای عمیق تاریخی و خویشاوندی توصیف و تصریح کرد: ما خواهان توسعه و گسترش تعاملات و ارتباطات علمی، فرهنگی، اقتصادی و امنیتی با تاجیکستان هستیم.
این رفت و آمدها محدود به روسای جمهور نشد، بلکه دیپلماسی پارلمانی هم به کمک دستگاه دیپلماسی آمد و بر تقویت روابط دوجانبه بین تهران و دوشنبه تاکید کرد. «محمدباقر قالیباف» که ۱۸ مهرماه به دوشنبه رفته بود در جمع رسانه‌های تاجیکستانی، گفت: «همانطور که در سه سال گذشته تجارت بین دو کشور ایران و تاجیکستان بیش از دو برابر افزایش پیدا کرده است، مطمئناً این میزان تجارت و همکاری در سال‌های آینده با سرعت بیشتری پیش خواهد رفت. طی دو الی سه سال گذشته روسای جمهور و پارلمان‌ها و همچنین هیات‌های متفاوت در زمینه‌های مختلف به ویژه کمیسیون ویژه اقتصادی ایران و تاجیکستان مرتبا با هم ملاقات داشته و سفرهای کاری برقرار شده است.»
مروری بر تراز تجاری تاجیکستان
اما تاجیکستان از چه ظرفیت‌هایی برخوردار است و تاکنون روابط اقتصادی و تجاری ایران با این کشور چگونه پیش رفته است؟
کشور تاجیکستان با ۱۴۳ کیلومتر مربع مساحت و جمعیت ۹.۵ میلیون نفری تا سال ۲۰۲۱، از چهار دهم‌درصد ذخیره آب جهانی برخوردار است. تولید ناخالص داخلی این کشور ۹.۶ میلیارد دلار، سرانه تولید ناخالص داخلی ۸۵۹ دلار و حجم تجارت خارجی ۶.۳ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۲ بوده است. مهم‌ترین اقلام صادراتی کشور تاجیکستان شامل آلومینیوم، پنبه (به صورت نخ)، برق، خشکبار، سنگ‌های قیمتی، میوه و سبزیجات و اقلام وارداتی شامل مشتقات نفتی، اکسید آلومینیوم، ماشین آلات، مواد غذایی و دارو است. روابط اقتصادی ایران و تاجیکستان هم اکنون به ۳۰۰ میلیون دلار می‌رسد و رسیدن حجم مبادلات تجاری ۵۰۰ میلیون دلاری در شانزدهمین کمیسیون همکاری‌های دو جانبه هدف گذاری شد.عمده تعاملات اقتصادی ایران و تاجیکستان مبتنی بر تبادل کالاهای غیرنفتی است. عمده کالاهای صادراتی ایران به تاجیکستان شامل میل‌گرد و محصولات ساختمانی، مواد غذایی، شوینده‌ها، قیر، تولیدات پتروشیمی، انواع میوه، تجهیزات صنعتی و ماشین‌آلات کشاورزی از جمله تراکتور و ادوات است و کالاهای وارداتی به ایران از این کشور نیز شامل پنبه، آلومینیوم، خشکبار و ماشین‌آلات صنعتی است. حجم صادرات ایران در سال ۱۳۹۷ از ۷۸.۳ میلیون دلار به ۱۷۰ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ و در همین بازه زمانی حجم واردات ایران از ۲۶ میلیون دلار به ۷۹ میلیون دلار رسیده است. همچنین تراز تجاری دو کشور ایران و تاجیکستان از ۵۲.۳ میلیون دلار به ۹۱ میلیون دلار در سال گذشته رسیده است.
روابط اقتصادی ایران و تاجیکستان
صدور خدمات فنی و مهندسی، احداث شرکت‌های مشترک تولیدی در مناطق آزاد تاجیکستان، همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان در خصوص انتقال فناوری، استفاده از ظرفیت‌های ترانزیتی کشورمان و فروش نفت و فرآورده‌های نفتی به تاجیکستان از جمله ظرفیت‌ها در جهت گسترش روابط تجاری و اقتصادی دو طرف به شمار می‌روند. به هرحال مزیت‌هایی در این کشور وجود دارد که هیچ‌کدام از کشورهای آسیای‌مرکزی ندارند و آن فقط بحث زبان فارسی نیست، بلکه بحث تعلق مشترک، فرهنگ و تاریخ مشترک است که ما با این کشور داریم. ایران از اولین کشورهایی بود که در سال ۱۹۹۱ به‌صورت دیپلماتیک استقلال کشور تازه‌تأسیس تاجیکستان را به‌رسمیت شناخت. به‌دلیل احیای فرهنگ ایرانی در داخل تاجیکستان، ایران به تبادلات فرهنگی ازطریق کنفرانس‌ها، رسانه‌ها و جشنواره‌های فیلم کمک کرد؛ پتانسیل‌ها و پیوندهای فرهنگی و تمدنی میان دو کشور وجود دارد که با هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی دقیق می‌توان از آنها بهره‌مند شد و ایده‌های مشترک را با موفقیت به سرانجام رساند. این نکته را هم در رابطه با فرصت‌های اقتصادی تاجیکستان برای ایران باید در نظر گرفت و آن اینکه، تاجیکستان دروازه ورود محصولات و تکنولوژی ایرانی به بازارهای آسیای مرکزی است. این کشور در نقطه‌ای قرار دارد که درصورت استفاده از راه‌های زمینی می‌تواند ایران را به چین، قزاقستان و شرق روسیه متصل کند.با سفر رییس‌جمهور کشورمان به تاجیکستان که در آینده نزدیک صورت می‌گیرد فصل جدیدی از روابط دو کشور در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و تجاری شکل خواهد گرفت و باید منتظر همکاری‌های جدید بین تهران و دوشنبه ماند.
نظر شما