آگاه: فکر می‌کنید دلیل قرابتی که موسیقی فیلم «محمد رسول‌الله(ص)» با فرهنگ و موسیقی شرق برقرار کرده است، به کدام عامل برمی‌گردد؟ باوجود درونمایه و ویژگی‌های فنی شرقی موجود در موسیقی، مخاطب غربی چطور با آن ارتباط عمیقی برقرار کرده است؟
«الرسالت» یا «محمد رسول‌الله(ص)» از فیلم‌های موردعلاقه و احترام من است و اصلا دلیل من برای انجام این مصاحبه با شما هم به همین علت برمی‌گردد. اوایل انقلاب در روزنامه «بامداد» نقدی بر موسیقی این فیلم نوشتم که اولین نقد منتشر شده بر موسیقی فیلم بعد از انقلاب بود.
مطابق با دسته‌بندی من درباره آهنگسازان سینمای جهان، موریس ژار از آهنگسازان متعلق به نسل دوم سینماست. همه آهنگسازان و موسیقی‌دانان نسل اول و دوم و تا اواسط دوره نسل سوم، بسیار حالت‌ها و درونیات شهودی و معنوی داشتند. موسیقی از هنرهای مربوط‌به رازورانگی است و در حالت آرمانی و استاندارد ارتباطی به روزمره و روزمرگی ندارد. موسیقی وقتی که به مسائل روزمره پیوند بخورد، معمولا وارد سطوح ابتذال می‌شود. تفاوتی نمی‌کند که چه گونه‌ای از موسیقی باشد؛ بی‌کلام یا باکلام، سمفونی یا پاپ، غربی یا شرقی به محض وارد شدن به روزمرگی و مسائل مرتبط با آن کاملا در ابتذال فرومی‌رود. تنها زمانی شاهد شکوفایی موسیقی هستیم که در رازورانگی باشد. موسیقی متن فیلم «الرسالت» یا «محمد رسول‌الله(ص)» ساخته مرحوم مصطفی عقاد که در سال۱۹۷۷ میلادی ساخته شده بود، قبل از سال۱۳۵۷ خورشیدی یعنی در همان دو سال منتهی به انقلاب اسلامی به شکلی از رادیو پخش می‌شد اما فیلم هنوز در ایران پخش نشده و کسی در ایران فیلم را ندیده بود. برای بسیاری هم سوال شده بود که این موسیقی را چه کسی ساخته است.
موریس ژار در موسیقی فیلم «لورنس عربستان» که در سال۱۹۶۲ ساخته بود از گام مینوری در ساخت موسیقی استفاده کرده بود که غربی‌ها معمولا استفاده نمی‌کنند. هر گام دارای هشت درجه است. اگر در گام مینور، بین درجات شش و هفت، دقیقا یک و نیم پرده فاصله باشد (یعنی چیزی که در موسیقی غربی مرسوم نیست) صدایی معنوی و رازورانه تولید می‌کند که حالتی کاملا شرقی و به‌ویژه ایرانی دارد. این فاصله یک‌ونیم پرده‌ای میان درجات ششم و هفتم، در گام‌های غربی فقط نیم‌پرده، یا حداکثر یک پرده است. ویژگی و قابلیت ربع‌پرده فقط در موسیقی ایران وجود دارد؛ در دستگاه «همایون» و در دستگاه «چهارگاه». این قابلیت در فیلم «لورنس عربستان» استفاده شده و به آن حالتی شرقی داده است. همین اتفاق در فیلم «الرسالت» نیز افتاده است. از طرفی چون مایه «اصفهان» یکی از مشتقات دستگاه «همایون» است؛ بنابراین شامل آن نیز می‌شود و درنهایت دستگاه «همایون» و «چهارگاه» و مایه «اصفهان» با همین گام ملودیک غربی تقریبا همسان هستند، با این تفاوت که ما در موسیقی ایرانی ربع‌پرده داریم و در موسیقی غربی تنها نیم‌پرده هست که شرح آن در این بحث نمی‌گنجد و مربوط به مباحث فنی تخصصی موسیقی است. اجرای این گام در موسیقی به آن حالتی شهودی و معنوی می‌دهد. بااین‌حال خیلی کم استفاده شده است. من تنها همین دو فیلم و یک فیلم دیگر به نام «باراباس» را در خاطر دارم که از این قابلیت موسیقی بهره گرفته باشد. «باراباس» که آهنگساز آن ماریو ناسچیمبنه است نیز از همین گام استفاده شده است. فیلم درباره باراباس است که در کنار مسیح قرار بود مصلوب شود اما درنهایت بخشیده شد. نقش شخصیت باراباس را نیز آنتونی کوئین ایفا کرده است. این فیلم تم و فضایی معنوی دارد و به‌خوبی توانسته از این گام موسیقی در موسیقی متن بهره برد. درنهایت می‌توان گفت که این ویژگی فنی در ساخت موسیقی فارغ از جغرافیا و فرهنگ بر مخاطب اثری عمیق می‌گذارد. همان‌طور که گفته شد تنها تفاوت آن در یک ربع‌پرده است که می‌توان با سازهای ایرانی سه‌تار، تار و... نیز آن را نواخت. این حالت را در سازهای غربی نمی‌توان اجرا کرد و نواخت. بااین‌حال به‌قطعیت می‌توان گفت بر گوش مخاطب غربی هم همان اثر را می‌گذارد.
فیلم «لورنس عربستان» از کتاب خاطرات و زندگینامه توماس لورنس به نام «هفت رکن حکمت» اقتباس شده است. او یک مامور سازمان جاسوسی انگلستان است و ماموریت یافته که به سرزمین اعراب بیاید و با نیروهای شورشی ارتباط برقرار کند. در آن زمان این سرزمین‌ها همه بخشی از امپراتوری عثمانی، تنها امپراتوری اسلامی جهان و یکپارچه بودند. این مامور شورشیان این سرزمین‌ها را به استقلال‌طلبی وسوسه کرد و درنهایت این کشورها به حدود ۲۰ یا ۳۰کشور جدید تقسیم شدند که تا امروز به همان وضعیت هستند. بعد از آن، تحت سیطره انگلیس درآمدند که مدت‌ها بعد آمریکا هم از این سفره برای خودش سهمی طلبید و تا حدی انگلیس را حذف کرد و به نحوی کشورهای عربی جز یمن و سوریه را استعمار کرد. این فیلم نیز به نوعی ارتباطی با دین اسلام داشت و مضامینی سیاسی را دربرمی‌گرفت.
فکر می‌کنید موریس ژار علاقه و تمایلی شخصی به موسیقی شرقی و معنوی داشت که اینطور در آثارشان برجسته و شاخص شده است؟
حتما همینطور است. زمانی که موسیقی فیلم «الرسالت» یا «محمد رسول‌الله (ص)» به موریس ژار محول شد و او فیلم را تماشا کرد به کارگردان گفت که با تهیه‌کننده‌ها صحبت کند، او ابراز کرده بود که فیلم درباره پیامبر اسلام (ص) است و من به او ارادت دارم، چرا که در فیلم از وحی و کتاب آسمانی روایت می‌شود. موریس ژار به مصطفی عقاد گفته بود که به سازی نیاز دارد که هنوز کسی آن را نمی‌شناسد. به‌تازگی سازی توسط مهندسی به نام اوندرس (موریس) مارتاندو اختراع و ساخته شده بود که «اوندس مارتنو» نام‌گذاری شده بود. این همه به‌علت علاقه موریس ژار به پیامبراکرم(ص) بود که درنهایت هم با اصرار مصطفی عقاد به کار کردن با او، تهیه‌کننده‌ها آنچه را می‌خواستند پذیرفتند. من فکر می‌کنم همکاری مصطفی عقاد با موریس ژار نیز به آهنگسازی و موسیقی متن فیلم پیشین او یعنی «لورنس عربستان» ارتباط داشت و اتفاقی نبود. جالب است بگویم که فرزند این آهنگساز فقید، ژان میشل ژار که پیش از انقلاب به ایران آمده بود، تلاش می‌کرد تا از طریق موسیقی الکترونیک عمق و بسطی معنوی به موسیقی دهد اما موفق نشد پا جا پای پدرش بگذارد.
موسیقی متن موردعلاقه شما در بین کارهای موریس ژار کدام است؟
اول از همه «الرسالت» یا همان «محمد رسول‌الله(ص)»، بعد از آن موسیقی متن فیلم «لورنس عربستان» و درنهایت موسیقی متن فیلم «دکتر ژیواگو» ساخته دیوید لین را دوست دارم. من فکر می‌کنم موسیقی فیلم «الرسالت» لیاقت بیش از نامزدی اسکار را داشت و باید جایزه را می‌گرفت اما گویی به علت آنکه در دوره‌های پیشین و به فاصله کمی موریس ژار اسکار را به خانه برده بود، برای این فیلم جایزه را به او نداند. هر سه جایزه اسکار این آهنگساز فقید برای فیلم‌های دیوید لین است.
ساز اوندس (اوند) مارتنو چه سازی است؟
این نام به «امواج معنوی» ترجمه می‌شود و فضا و احساسی مشابه امواج آسمانی یا وحیانی به انسان القا و منتقل می‌کند. ازآنجایی‌که این ساز هنوز رونمایی نشده و در فیلم دیگری هم استفاده نشده بود، برای استفاده از آن می‌باید امتیاز و مالکیت معنوی آن را خریداری می‌کردند. برای خرید کپی‌رایت این ساز دومیلیون دلار هزینه شد (توجه کنید که کل هزینه ساخت فیلم برابر با ۱۰میلیون دلار بوده است!). این موسیقی زمان خواندن و نزول آیات در فیلم «محمد رسول‌الله» شنیده می‌شود و به نظر می‌آید که یک موسیقی بادی است مشابه فلوت که در دامنه‌های بالا و باریک و ریز شنیده می‌شود. بااین‌حال کاملا محسوس و اثرگذار است.
این ساز مضرابی به شمار می‌رود، یک زه و کلاویه‌هایی شبیه پیانو دارد. برای نواختن آن مضرابی شبیه انگشتر ساخته شده است که در بند اول انگشت و دور ناخن قرار می‌گیرد. از هر دو سوی انگشتر و مضراب یک زه به سرتاسر ساز متصل است که نوازنده می‌تواند انگشتش را در طول زه به سمت چپ و راست حرکت دهد. در زیر زه و کنار کلاویه‌های پیانو، فرورفتگی‌هایی هست که نت خاصی تولید می‌کند. نوازنده انگشت را روی این فرورفتگی‌ها فرود می‌آورد و به‌سوی خودش می‌کشد و زه‌مانند زه کمان قدری کشیده می‌شود و صدایی مشابه امواج و سوت‌مانند ایجاد می‌کند که فضایی معنوی ایجاد می‌کند. این ساز را آن زمان تنها خود سازنده‌اش می‌توانست بنوازد. جالب است بدانید که برای اولین‌بار در زندان نواخته شد. زندانیان بعد از شنیدن صدای این ساز گفته بودند که احساسی شبیه به پرواز داشتند و برای دقایقی گویی در زندان و حبس نبودند. ایده و فضایی که با این ساز منتقل می‌شود، مشابه همان مصرع شعر فارسی از سعدی است: «من از آن روز که در بند توام آزادم». در فرهنگ و اندیش ه ما به معنای بندگی حضرت حق در عین آزادی است اما در فرهنگ غرب به این شکل معنا ندارد.
این ساز هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد اما ساز موسیقی روزمره نیست. اگر می‌خواهید صدای این ساز را بشنوید، سریالی هست به نام «موتسارت در جنگل» که در چهار فصل و درباره موسیقی سمفونیک و در بستر داستانی منحصربه‌فردی ساخته شده است. کارگردان آن پسر فرانسیس فورد کاپولا، رومن کاپولا است. در فصل سوم و قسمت هفتم این سریال ساز اوندس مارتنو و شیوه نواختن آن به تصویر کشیده شده است.
موریس ژار کیست؟
ژار، آهنگساز و رهبر ارکستر فرانسوی در ماه سپتامبر ۱۹۲۴میلادی متولد شده است. او اولین‌بار موسیقی فیلم را برای ژرژ فرانجی و با فیلم کوتاه «هتل معلولان» در سال۱۹۵۲ میلادی ساخت. در دهه۶۰ میلادی به آمریکا رفت و کم‌کم به‌عنوان یکی از آهنگسازان مشهور آمریکا و هالیوود شناخته شد. او برای چندین کنسرت نیز آهنگ‌هایی ساخته است اما بیشترین شهرتش به‌خاطر ساخت موسیقی فیلم است. ژار موسیقی فیلم‌هایی همچون «محمد رسول‌الله(ص)» در سال۱۹۷۷، «لورنس عربستان» در سال۱۹۶۲، «دکتر ژیواگو» در سال۱۹۶۵ و «گذرگاهی به هند» در سال۱۹۸۴ را ساخته است.
موریس ژار در سه همکاری با کارگردان مشهور، دیوید لین موفق به دریافت سه جایزه اسکار شد و برای چندین فیلم دیگر ازجمله فیلم «الرسالت» یا «محمد رسول‌الله (ص)» نامزد دریافت جایزه اسکار و بسیاری جوایز دیگر در جایزه‌ها و جشنواره‌هایی مثل «گلدن‌گلوب» و «بفتا» شده است. او همچنین با کارگردانان مشهوری مثل جان فرانکن هایمر، آلفرد هیچکاک، جان هیوستون، لوچینو ویسکونتی و پیتر ویر همکاری کرده است. او در سال۲۰۰۹ بر اثر بیماری سرطان درگذشت.
موریس ژار بی‌تردید از بزرگ‌ترین آهنگسازان سینمای هالیوود و جهان است که بیش‌ازهمه محبوبیت و اثرگذاری‌اش را در گرو ساخت موسیقی‌هایی با درونمایه و فضایی دور از زادگاهش و جهان غرب دارد. او آهنگسازی فیلم محبوب دیگری در داخل ایران، یعنی «عمر مختار» (شیر صحرا) را برعهده داشته است. این آهنگساز در زمینه فرهنگ، ادیان و اندیشه‌های شرقی پژوهش‌های بسیاری انجام داده بود و در زمان پیوستن به فیلم «محمد رسول‌الله(ص)» با اشراف خوبی که بر محتوا و فضای فیلم داشت توانست بخشی از خلأ معذوریت و محدودیت در نمایش چهره پیامبر اسلام(ص) در فیلم را با موسیقی متن بدیع خود برطرف کند. این موسیقی به‌طور ویژه در زمان حضور پیامبر(ص) در فیلم شنیده می‌شود، به‌طوری‌که مخاطب ناخودآگاه با آن ارتباط برقرار کرده و حضور ایشان را در فیلم نه‌فقط با دیدن که با شنیدن احساس می‌کند. علاوه‌بر این، او برای ساخت موسیقی این اثر مدتی را در کشور عربستان اقامت گزید و از نزدیک با فرهنگ اسلامی آشنا شد.
او نمی‌توانست اکستر تحت رهبری‌ای با وجود محدودیت‌ها در نواخت پرده و نیم‌پرده برای اجرای یک موسیقی کاملا شرقی و عربی به شکلی دست‌نخورده و خالص هدایت کند؛ بنابراین در آن با اندوخته‌هایی که از این موسیقی داشت از مقام موسیقی حجاز عربی، دستگاه همایون در مایه بیات اصفهان و دستگاه چهارگاه استفاده کرد که نتیجه‌ای مشابه گام مینور هارمونیک در موسیقی غربی دارد. درنهایت او خالق یکی از قوی‌ترین کارهای موسیقی مذهبی در سراسر جهان شد که با گذشت بیش از ۴۰سال از ساخت آن هنور مطرح و موردتوجه است.