آگاه: امام(ره) با اصل فعالیت حزبی هیچ مسئله‌ای نداشت و تحزب نزد ایشان یک امر پذیرفته شده بود، چنانکه در ماه‌های ابتدایی سال۵۸ امام خمینی(ره) برای چندمین بار تاکید کرد که «در چارچوب جمهوری اسلامی تمامی احزاب می‌توانند آزادانه اظهارنظر کنند»، چنانکه پیش از این و در آستانه پیروزی انقلاب نیز در پاسخ به یک سوال تاکید کرده بود که «حزب توده در اظهارنظر آزاد است.»
ایشان در رابطه با آزادی فعالیت احزاب تاکید می‌کرد که «بعضی احزاب که انحرافی هستند و ما آنها را جزو مسلمین هم حساب نمی‌کنیم، مع ذلک چون بنای قیام مسلحانه ندارند و فقط صحبت‌های سیاسی دارند، هم آزادند و هم نشریه دارند به‌طور آزاد. پس بدانید که ما اینطور نیست که با احزاب دیگری با گروه‌های دیگری دشمنی داشته باشیم... مادامی که آنها با ما جنگی ندارند و با کشورهای اسلامی جنگی ندارند و مقابل اسلام قیام مسلحانه نکرده‌اند، به‌طور آزاد دارند عمل می‌کنند و به‌طور آزاد حرف‌های خودشان را دارند می‌زنند.» (صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۳۴۲-۳۴۴)
اگرچه امام تاکید داشت که «آزادی غیر از توطئه است، آزادی بیان است، هر چه می‌خواهند بگویند فقط توطئه نکنند.» مبتنی‌بر عبارات فوق معلوم می‌شود که در نظر امام‌خمینی(ره) دامنه فعالیت احزاب بسیار موسع است و همه احزاب، حتی احزابی که با مبانی انقلاب و اسلام موافقت ندارند می‌توانند به‌صورت مسالمت‌آمیز به بیان اهداف، مرام و برنامه‌های خود بپردازند و از عملکرد دولت انتقاد کنند.
چنانکه احزابی همچون حزب توده ایران، منافقین (مجاهدین خلق)، جبهه ملی، چریک‌های فدایی خلق، حزب پیکار، رنجبران و دیگران تا زمانی که اقدام به توطئه و حمله مسلحانه علیه جمهوری اسلامی نکردند، به‌راحتی در باب مسائل مختلف ابرازنظر می‌کردند و حتی علیه اظهارات امام‌خمینی(ره) نیز به‌تندی موضع‌گیری می‌کردند اما مادامی که اقدام عملی در کار نبود مواضع آنها با واکنشی ازسوی حکومت مواجه نمی‌شد.
بنیانگذار انقلاب اسلامی نه‌تنها با کار حزبی مخالفتی نداشت و احزاب را در فعالیت تا سرحد توطئه علیه نظام اسلامی آزاد گذاشت، بلکه در نحوه تحزب و فعالیت تشکیلاتی صاحب‌نظر و تحلیل بود. سال‌ها قبل از پیروزی انقلاب، رهبر نهضت اسلامی به‌کرات نظام تک‌حزبی و تحزب فرمایشی در رژیم پهلوی را مورد انتقاد قرار داده و به‌صراحت آن را عامل انحراف در اداره حکومت خواند.امام‌خمینی در یک سخنرانی در سال۴۳ ضمن انتقاد از وابستگی احزاب به دولت تاکید می‌کند که «ایران تنها کشوری است که حزبی به امر ملوکانه تاسیس کرده و ملت مجبور است وارد آن شود و هر کس از این امر تخلف کند سرنوشت او یا حبس و شکنجه و تبعید یا از حقوق اجتماعی محروم شدن است.» (صحیفه امام، ج ۳، ص ۷۲)امام خمینی(ره) میان حزب دولتی و دولتِ حزبی تمایز قائل است و دولتِ حزبی را شکل پذیرفته و حزب دولتی را شکل مردود نظام حزبی می‌داند: «قبل از اینکه دولت شما پیش بیاید، یک حزبی درست کنید و بعد هم حزب در مجلس به‌طوری‌که باید بشود، به‌طوری‌که قوانین اساسی و قانون اساسی و سایر قوانین اقتضا می‌کند، نماینده درست کنند و بعد هم آقای وزیر، نخست‌وزیر متکی به نمایندگانی که از حزب پیدا شد و از جمعیت و از خواسته مردم و اینها پیدا شد، بعد می‌شود یک دولت متکی به حزب.» (صحیفه امام، ج ۱، صص ۳۸۸-۳۸۹)
در واقع از نظر امام خمینی(ره) نه‌تنها فعالیت حزبی ضروری است، بلکه احزاب فعال نباید به دولت‌ها وابستگی داشته و ساخته دست آنها باشند، بلکه باید آنچنان مجاهدت کنند که یک دولت شایسته از درون آنها برخیزد و امور کشور را به دست گیرد. درحالی‌که این دستورالعمل کمتر در کشور محقق شد و حتی در نیمه دوم دهه۷۰ احزاب دولت ساخته به‌صورت سرطانی یکی پس از دیگری از دل دولت هفتم و هشتم بیرون آمدند. به‌هرحال وجود احزاب، نشانگر پویایی فضایی سیاسی و چشم‌اندازی مثبت نسبت‌به مشارکت سیاسی است. باوجود احزاب فراوان در ایران، غالبا این احزاب فاقد فراگیری هستند و به تنهایی توان کار حزبی ندارند.
در میان جریان‌های سیاسی دو جریان اصلی اصلاح‌طلب و اصولگرا وجود دارد. فضای رقابت میان این دو جریان پویایی و ثبات سیاسی را فراهم می‌کند؛ البته در این بین جریان اعتدال در سال۹۲ توانست قد علم کند و نامزد مورد حمایتش حسن روحانی را به‌عنوان رییس‌جمهور راهی میدان پاستور کند. بر این اساس، این جریان‌ها می‌توانند به‌مثابه دو بال، تعادل و توزیع قدرت را در نظام سیاسی حفظ کنند.
بیشتر احزاب کوچک سیاسی سعی می‌کنند خود را ذیل این دو جریان تعریف کنند. با این حال یکی از مسئله‌هایی که در زمینه کارکردهای احزاب در ایران باید مورد بررسی قرار گیرد، چرایی تعداد بالای احزاب است. بالاخره احزاب به‌عنوان نهادهایی هستند که بخشی از خواسته‌های افراد و گروه‌های مختلف را پوشش می‌دهند؛ از این رو وجود احزاب تا حدودی مطالبات را محقق می‌سازد اما باید به این نکته مهم اذعان داشت که وجود احزاب متعدد و کم‌توان، نمی‌تواند چنین امری را محقق سازد. از این رو به‌جای تکثر عددی احزاب باید سعی شود تا این احزاب بر کارآمدی خود بیفزایند؛ بنابر این وجود احزاب فراوان دلیلی بر اثرگذاری موفق حزبی نیست.

تعداد احزاب زیاد است اما خروجی ندارند!
در همین رابطه غلامحسین کرباسچی، دبیرکل سابق حزب کارگزاران سازندگی در رابطه با آثار تعدد و تکثر احزاب در ایران و انفعال برخی از آنها به مهر، گفت: حضور احزاب به نوعی فُرمالیته است؛ تعداد احزاب بسیار زیاد است اما نمی‌توانند هیچ کاری انجام دهند. ساختار قانونی کشور در مورد احزاب به نحوی تنظیم نشده است که آنها خاصیت داشته باشند و براساس کارایی که باید داشته باشند، مردم عضو احزاب شوند و بتوانند نقش جدی در تعیین خطوط حکمرانی از طریق شوراهای شهر، مجلس و ریاست‌جمهوری پیدا کنند.نکته دیگر که در این گذار حائز اهمیت است اینکه، بیشتر احزاب در ایران، فاقد ویژگی‌های یک حزب کارآمد هستند. از طرف دیگر نیز از سرمایه اجتماعی چندانی برخوردار نیستند. پس ناگزیرند که ذیل یکی از جریان‌های اصلی سیاسی خود را تعریف کنند؛ از این رو برخی تلاش می‌کنند در قالب احزاب فصلی یا حتی خانوادگی خود را به دو جریان مطرح در کشور نزدیک کنند تا بتوانند سهمی از قدرت و انتخابات داشته باشند.محمد عطریانفر، فعال سیاسی اصلاح‌طلب هم ازجمله کنشگرانی شناخته می‌شود که معتقد است باید بساط احزاب کوچک جمع‌آوری شود. او می‌گوید: اگر قصدی بر اصلاح قانون احزاب داشته باشیم باید از منظر آسیب‌شناسانه ورود کرده و مشکل را حل کنیم؛ البته نحوه تشکیل احزاب مطابق قانونی که در مجلس تصویب شده است، دارای ضعف و خلأهایی است و صرف اینکه گروه اندکی دور هم جمع شوند و با کسب گواهی سوءپیشینه و یا یک مدرک دانشگاهی امکان تاسیس حزب داشته باشند، کافی نیست.این فقط اصلاح‌طلبان نیستند که ساز مخالفت با تکثر احزاب را به صدا درآورده‌اند؛ حمیدرضا ترقی، عضو شورای مرکزی حزب موتلفه اسلامی نیز تاکید می‌کند: در ایران به بهانه توسعه سیاسی ۲۰۰حزب ایجاد شد که نیمی از آنها تنها در زمان انتخابات فعالیت دارند و اسم تشکل خود را روی یک پوستر می‌زنند و تا چهار سال بعد هیج خبری از آنها نیست و هیچ‌گونه پیگیری نسبت‌به مطالبات مردم ندارند و درنهایت مردم از احزاب زده می‌شوند. وی گفت: تکثر احزاب در ایران ضمن اینکه موجب تفرقه و چنددستگی شده، ضربه سختی را بر کشور وارد کرده است. برای اینکه نظام و جامعه به احزاب میدان دهند، باید بین احزاب و تشکل‌های مختلف انسجام و هماهنگی به وجود آید و با قرارگیری در کنار یکدیگر، سعی کنند مشکلات هر حوزه را حل کنند.

احزاب چگونه قدرتمند می‌شوند؟
رصدی بر تحرکات احزاب در سپهر سیاست ایران نشان می‌دهد برخی از آنان، به کار حزبی چندان اعتقادی ندارند اما به نوعی می‌خواهند فقط از نام و تابلوی حزب استفاده کنند. قائم به شخص بودن احزاب یکی دیگر از مهم‌ترین آسیب‌هایی است که منجر به ضعف و عدم کار حزبی می‌شود؛ از این رو تا زمانی که حزب متکی به فرد و شخص باشد و کار گروهی و دستورالعمل حزبی مورد لحاظ قرار نگیرد، احزاب نمی‌توانند کارایی لازم داشته باشند؛ بنابر این وجود احزاب قدرتمند به جای تعدد احزاب در عرصه سیاسی، منجر به پاسخگویی این گروه‌ها نسبت‌به عملکرد خود می‌شود و راه رسیدن به توسعه سیاسی را هموار می‌کند.