آگاه: انقلاب اسلامی ایران خود نمونه‌ای از این عقلانیت بود؛ حرکتی که براساس یک گفتمان حق‌طلبی، عدالت‌خواهی و آزادی‌خواهی شکل گرفت و توانست با بسیج مردمی و طراحی دقیق، نظامی نوین مبتنی‌بر آرای مردم و ارزش‌های دینی بنیان نهد. در دوران پس از انقلاب نیز این عقلانیت در تصمیم‌گیری‌های کلان کشور، از سیاست‌های داخلی تا راهبردهای بین‌المللی، تجلی یافته است که در عین ایستادگی در برابر دشمن، از ظرفیت‌های فکری و عملی برای تعامل سازنده با جهان بهره می‌برد و همواره در پی خلق راه حل‌های نوین برای چالش‌های داخلی و بین‌المللی است.
تبیین نمادها و نمودهای عقلانیت انقلابی :
۱. مبارزات منطقی، تبلیغی و مردم محور قبل از انقلاب
یکی از مصادیق عقلانیت انقلابی در شکل‌گیری انقلاب اسلامی، شیوه مبارزه‌ای بود که رهبران انقلاب به کار گرفتند. این مبارزات برخلاف رویکردهای خشونت‌آمیز یا احساسی، مبتنی‌بر ایجاد یک گفتمان دینی فراگیر، جلب حمایت مردمی و بسیج آگاهانه توده‌ها بود و برخلاف بسیاری از جنبش‌های انقلابی که به خشونت و درگیری مسلحانه متوسل می‌شوند، امام خمینی(ره) با تکیه بر روش‌های تبلیغی و استفاده از سازمان تبلیغی روحانیت، سخنرانی‌ها و افشاگری‌های حساب‌شده، توانست مفاهیمی چون استقلال، آزادی و مبارزه با استبداد را به گفتمان غالب تبدیل کند و با حضور مردمی توانست رژیم پهلوی را به زانو درآورد. این نشان از عقلانیت انقلابی دارد که به‌جای اقدامات احساسی و زودگذر، بر روش‌های منطقی و هدفمند تاکید داشت و همزمان با حفظ اصالت‌های دینی، از ابزارهای موجود برای جلب مشارکت مردمی بهره می‌برد.
۲. گزینش مردم‌سالاری در نظام سیاسی کشور
یکی از مهم‌ترین جلوه‌های عقلانیت انقلابی، تاکید امام خمینی(ره) بر مردم‌سالاری بود. درحالی‌که تاریخ ایران مملو از حکومت‌های استبدادی بود، انقلاب اسلامی مسیر جدیدی را پیش گرفت و نظامی مبتنی بر رأی مردم را پایه‌گذاری کرد. انتخابات متعدد و مستمر در جمهوری اسلامی، ازجمله برگزاری بیش از ۳۰انتخابات از مجلس تا شوراهای شهر و روستا در چهار دهه اخیر، نشان از یک عقلانیت نظام‌مند دارد که مردم را به‌عنوان صاحبان اصلی کشور می‌شناسد. این عقلانیت، برخلاف الگوهای رایج در برخی انقلاب‌ها که منجر به دیکتاتوری جدید می‌شوند، بر مشارکت مردم تاکید دارد و در تعامل با خواست مردم، مشروعیت نظام را تضمین کرده است.
۳. تدوین قانون اساسی و سیاست‌های کلی نظام
تدوین قانون اساسی با مشارکت مستقیم مردم (از طریق انتخاب خبرگان) و تایید نهایی آن در رفراندوم، نمونه دیگری از عقلانیت انقلابی است. این فرآیند، با وجود امکان تحمیل الگوهای ازپیش‌تعیین‌شده، نشان‌دهنده اعتماد به مردم و نخبگان برای طراحی چارچوبی بود که هم پاسخگوی ارزش‌های اسلامی باشد و هم نیازهای جامعه درحال گذار. سیاست‌های کلی نظام نیز همواره با نگاه آینده‌نگرانه و مبتنی بر مصلحت ملی به‌روزرسانی شده‌اند.
۴. شعار نه شرقی، نه غربی
این شعار نه برخاسته از تنفر کورکورانه، بلکه نتیجه تحلیل عقلانی از نقش استکبار جهانی در تحمیل سلطه فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بر جهان و ایران بود. عقلانیت انقلابی، وابستگی به غرب را عامل عقب‌ماندگی می‌دانست و با شعار «نه شرقی، نه غربی»، استقلال را به‌عنوان پیش‌شرط توسعه پایدار معرفی کرد. این شعار نه از سر هیجان، بلکه براساس محاسبات عقلانی بود که نشان می‌داد وابستگی به غرب، ایران را در مدار سلطه نگه خواهد داشت. این رویکرد، در تقابل با محافظه‌کاری سازشکارانه، خواهان باز تعریف رابطه با جهان براساس عزت است.
۵. شعار وحدت اسلامی
عقلانیت انقلابی جمهوری اسلامی، وحدت میان امت اسلامی را به‌عنوان یک راهبرد کلیدی در دستورکار قرار داده است. در دنیایی که قدرت‌های استعماری به‌دنبال تفرقه‌افکنی بین مسلمانان هستند، تاکید بر وحدت اسلامی نه‌تنها یک شعار، بلکه یک سیاست راهبردی برای تقویت موقعیت کشورهای اسلامی در برابر سلطه‌طلبان جهانی است. امام خمینی(ره) با تاکید بر وحدت جهان اسلام به ایجاد اتحادی استراتژیک در برابر استعمار پرداخت. این عقلانیت، فراتر از مرزهای مذهبی و ملی، با هدف مقابله با تفرقه‌افکنی دشمنان و تقویت جبهه مقاومت، به‌دنبال همگرایی مسلمانان بود. نمونه آن، حمایت از جنبش‌های آزادیبخش فلسطین و لبنان است که براساس منافع مشترک امت اسلامی شکل گرفته است.
۶. مقاومت و عقب‌نشینی نکردن مقابل دشمنان
یکی از اصول عقلانیت انقلابی، مقاومت در برابر زیاده‌خواهی دشمنان است. همان‌گونه که امام‌خمینی(ره) به‌درستی دریافت که عقب‌نشینی در برابر دشمن باعث پیشروی بیشتر او می‌شود و هرگونه انعطاف در برابر دشمن را به معنای تشدید تهاجم اوست. این منطق، بر پایه درک عمیق از روان‌شناسی قدرت‌های سلطه‌گر استوار است که عقب‌نشینی را نشانه قطعی ضعف تفسیر می‌کنند.
۷. تعامل با دنیا براساس عزت، حکمت و مصلحت
سیاست خارجی جمهوری اسلامی و عقلانیت انقلابی، برخلاف برخی تصورات، به معنای قطع رابطه با دنیا نیست، بلکه تعامل هوشمندانه‌ای را دنبال می‌کند که سه اصل عزت، حکمت و مصلحت را در نظر دارد. سیاست خارجی جمهوری اسلامی بر این مبنا شکل گرفته که ضمن حفظ استقلال، با کشورهایی که به‌دنبال سلطه نیستند، روابط سازنده برقرار کند.
پذیرش قطعنامه ۵۹۸ با وجود چالش‌های پس از آن نمونه‌ای از این عقلانیت است که در آن، صلح نه در وادی عدول از اصول، بلکه به ابزاری برای تامین منافع مردم در چارچوب عزت اسلامی به کار رفت.
۸. شعار اعتمادبه‌نفس و سیاست خوداتکایی
امام خمینی(ره) با شکستن ذهنیت تحقیرشده ناشی از استعمار، شعار «ما می‌توانیم» را نهادینه کرد و با تزریق روح اعتمادبه‌نفس در ملت، یکی از مهم‌ترین موانع توسعه را شکست. پیش از انقلاب، مردم ایران به این باور رسانده بودند که بدون کمک غربی‌ها نمی‌توانند پیشرفت کنند. اما سیاست خوداتکایی و شعار «ما می‌توانیم»، موجب شد ایران در بسیاری از عرصه‌ها، از فن‌آوری هسته‌ای، مسائل پزشکی و صنایع دفاعی تا نانوتکنولوژی به پیشرفت‌های چشمگیری برسد که ثمره همین عقلانیت است که بر توان داخلی و کاهش وابستگی تاکید دارد.
۹. استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای
ایران، برخلاف تبلیغات غرب، با نگاهی عقلانی و مبتنی بر نیازهای راهبردی خود، به سمت فناوری هسته‌ای حرکت کرده است. این تصمیم نه از سر ماجراجویی، بلکه براساس ضرورت‌های علمی و اقتصادی اتخاذ شده است و اصرار بر حقوق هسته‌ای، نه از موضع تنش‌آفرینی، بلکه بر پایه قوانین بین‌المللی و تاکید بر کاربردهای علمی-اقتصادی، نشان‌دهنده عقلانیتی است که همزمان به پیشرفت علمی و حفظ حاکمیت ملی متعهد است. تشکیل سازمان انرژی اتمی و تربیت ده‌ها متخصص، گواه این امر است.
۱۰. ارائه راه‌حل منطقی برای فلسطین
یکی از جلوه‌های عقلانیت انقلابی، ارائه راهکاری منطقی برای مسئله فلسطین است. جمهوری اسلامی به‌جای پذیرش طرح‌های تحمیلی غرب، پیشنهاد برگزاری رفراندوم با حضور همه فلسطینیان را مطرح کرده است. این رویکرد نشان می‌دهد که عقلانیت انقلابی به‌دنبال حل بحران‌ها از طریق راهکارهای منصفانه و پایدار است. همچنین حمایت از حقوق فلسطینیان نه براساس احساسات، بلکه با استناد به قوانین بین‌المللی حق تعیین سرنوشت و افشای نقض حقوق بشر ازسوی رژیم صهیونیستی، نشان‌دهنده رویکردی عقلانی و مبتنی‌بر عدالت‌خواهی است.
۱۱. قدرت دفاعی و حضور منطقه‌ای
خودکفایی و افزایش توان دفاعی و حضور راهبردی در منطقه، یکی دیگر از نمودهای عقلانیت انقلابی است. در دنیای کنونی که امنیت به‌سادگی قابل خریداری نیست، جمهوری اسلامی با سرمایه‌گذاری در صنایع دفاعی و برقراری روابط راهبردی در منطقه، توانسته امنیت پایدار خود را حفظ کند. این سیاست برخلاف نگاه‌های کوتاه‌مدت، بر پایه تحلیل‌های دقیق و شناخت عمیق از تحولات منطقه‌ای و جهانی بنا شده است. در همین راستا، حضور موثر در منطقه و حمایت از مقاومت در لبنان، سوریه، و یمن، نه برای توسعه‌طلبی و ایجاد وابستگی، بلکه به عنوان بازدارندگی در برابر تهدیدات خارجی، حاصل درکی عقلانی از امنیت ملی و توازن قوا در خاورمیانه است.
جمع‌بندی
عقلانیت انقلابی، واقعیتی است که در تمامی ابعاد جمهوری اسلامی ایران قابل مشاهده است. این عقلانیت، نه به معنای محافظه‌کاری و پذیرش وضع موجود و نه به معنای رفتارهای هیجانی و غیرمحاسبه شده است، بلکه رویکردی است که با شناخت دقیق از تحولات داخلی و بین‌المللی، به‌دنبال تحقق آرمان‌های اسلامی در چارچوب منطق و محاسبات دقیق است.
عقلانیت انقلابی در جمهوری اسلامی، ترکیبی از پاسداری از اصول عقلانیت، معنویت و عدالت است که با به‌کارگیری ابزارهای نوینی مثل مشارکت مردمی، دیپلماسی اسلامی و علم با عبور از دوگانه سنت-مدرنیته، الگویی بدیع از حکمرانی را ارائه می‌دهد که هم ریشه در ارزش‌های دینی دارد و هم پاسخگوی نیازهای پیچیده جهان معاصر است. هریک از نمودهای فوق، نه‌تنها بازتاب‌دهنده هوشمندی رهبران انقلاب، بلکه نشان‌دهنده ظرفیت‌های یک نظام زنده و پویا برای تداوم راه انقلاب در گذر زمان است.
نظر شما