آگاه: سال آبی کنونی به عنوان یکی از خشک‌ترین سال‌های نیم‌قرن اخیر شناخته می‌شود. این کاهش بارش باعث شده تا ذخایر سدهای اصلی کشور که نقش کلیدی در تامین آب شرب و کشاورزی دارند، نسبت به سال گذشته و میانگین درازمدت، افت محسوسی را تجربه کنند. آمارها حکایت از آن دارد که از ۳۱ استان کشور، ۲۷استان با بارش کمتر از حد نرمال مواجه است و تنها چهار استان در محدوده طبیعی قرار دارند. در ۱۶ استان، کاهش بارش به بیش از ۳۰ درصد رسیده و در سه استان این رقم از مرز ۵۰ درصد عبور کرده است.
وضعیت ذخایر برفی نیز نگران‌کننده است. درصد پوشش برف کشور هم‌اکنون به ۰.۵۴ درصد رسیده که در مقایسه با میانگین ۲۱ساله (۲.۰۲ درصد)، کاهش ۷۳درصدی و نسبت به سال گذشته (۱.۴۹ درصد)، افت ۶۳ درصدی را نشان می‌دهد. این کاهش شدید نه‌تنها بحران کم‌آبی فعلی را تشدید کرده، بلکه زنگ خطری برای تامین آب در ماه‌های آینده محسوب می‌شود. کارشناسان تاکید می‌کنند تنها با اجرای سریع برنامه‌های جامع مدیریت منابع آب و بازنگری در الگوی مصرف، می‌توان از تبدیل این چالش به یک فاجعه ملی جلوگیری کرد.
بحران کم‌آبی موضوعی است که در سال‌های اخیر گریبان‌گیر ایران شده است. احد وظیفه، رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، می‌گوید: اگر سرانه سالانه آب ۱۵۰۰ مترمکعب و بالاتر باشد، شرایط از نظر آبی بدون تنش است و زمانی که این سرانه به ۱۱۰۰ مترمکعب کاهش پیدا می‌کند، وارد دوره تنش آبی می‌شویم.
وی ادامه داد: هر جامعه بستگی به روش استفاده از آب، از این تنش متاثر می‌شود. به عنوان نمونه تنش آبی بر کشورهای مبتنی بر کشاورزی، تاثیر بیشتری می‌گذارد. زمانی که سرانه سالانه آب ۵۰۰ مترمکعب می‌شود، بحران کم‌آبی رخ می‌دهد.
ناترازی شدیدی در منابع آبی وجود دارد
حمید ظهرابی، معاون محیط‌زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست، با اشاره به اینکه چالش آب، یکی از بحرانی‌ترین مسائل کشور است، می‌گوید: ناترازی شدیدی در منابع آبی وجود دارد. میزان مصرف از منابع آبی، چه سطحی و چه زیرزمینی، بسیار فراتر از ظرفیت طبیعت است. بخش عمده این مصرف به کشاورزی کم‌بازده اختصاص یافته و نتیجه آن خشک‌شدن تالاب‌ها، رودخانه‌ها، افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی و پدیده‌هایی مانند فرونشست زمین و افزایش گردوغبار است.
شرایط به‌گونه‌ای پیش رفته است که به گفته مصطفی رجبی مشهدی، مدیرعامل شرکت توانیر، در سال جاری به دلیل خشکسالی امکان استفاده حداکثری از ظرفیت نیروگاه‌های برق‌آبی را نداریم، یعنی امسال نسبت به سال گذشته تنها می‌توانیم از یک‌سوم ظرفیت تولید برق نیروگاه‌های برق‌آبی استفاده کنیم، علاوه‌برآن بخشی از تعمیرات نیروگاه‌ها که در سال گذشته به دلیل محدودیت‌هایی که در زمینه سوخت داشتیم، به سال جاری موکول شد و اکنون باید تعمیرات اساسی صورت گیرد.
در کلان‌شهرهایی مانند تهران کم‌آبی تشدید شده است. به گفته وظیفه در پایتخت شرایط به‌گونه‌ای است که حتی با وجود بارندگی نرمال، این کلان‌شهر در مرز بحران آبی قرار می‌گیرد، چه برسد به اینکه بارندگی کمتر از نرمال باشد.
این وضعیت در شرایطی بر استان تهران حاکم است که بر اساس داده‌های سازمان هواشناسی، تهران در سال آبی جاری نسبت به میانگین بلندمدت، بیش از ۴۰ درصد کم‌بارشی دارد. به گفته وظیفه یکی از معضلات تهران، تامین بخش اصلی آب شرب از زیر زمین است. حدود ۴۰ مترمکعب مصرف هر ثانیه آب تهران است. ۲۴ مترمکعب از این مقدار از منابع آب زیرزمینی به دست می‌آید. وی تاکید می‌کند: این رقم ناخوشایندی است چون با کاهش بارش، محدودیت بیشتری برای خروج آب از سدها اعمال می‌شود. این در حالی است که آب دشت‌ها، از چشمه‌های ارتفاعات و بالادست تامین می‌شود که در رودخانه‌ها جاری است و به سمت سدها می‌آید.
وظیفه می‌گوید: دلایل فرونشست در دشت‌های جنوب تهران، رهانشدن آب به سمت این دشت‌ها، کاهش بارش، برداشت‌های بی‌رویه با حفر چاه است. به‌تدریج فرونشست به داخل شهر نفوذ می‌کند، همان‌گونه که فرونشست از جنوب اصفهان به داخل این شهر وارد شده است. البته باتوجه‌به اینکه تهران یک شهر کوهپایه‌ای محسوب می‌شود، احتمال دارد ورود فرونشست به داخل آن زمان‌بر باشد. هرچند که بر اساس تصاویر منتشر شده جنوب استان تهران از تالاب صالحیه تا تهران، خط عمیق و طولانی فرونشست که کیلومترها ادامه دارد، دیده می‌شود.
وی با اشاره به برداشت بی‌رویه آب کشور اظهار می‌کند: کشور را با احداث حفر چاه‌های متعدد غیرمجاز و اضافه برداشت چاه مجاز، تبدیل به آبکش کرده‌ایم. به‌گونه‌ای که بیش از ۸۰ درصد اضافه‌برداشت از چاه‌های مجاز صورت می‌گیرد. این وضعیت نمی‌تواند در بلندمدت ادامه پیدا کند، چون حجم آب سفره‌های آب زیرزمینی مشخص است. هرچه ارتفاع آن پایین‌تر رود، شورتر می‌شود و کیفیت آن افت می‌کند. با انتقال آب شور به زمین‌های کشاورزی، حاصلخیزی خاک کمتر می‌شود و تبعات دیگری در پی دارد.
چه باید کرد؟
در این شرایط لزوم همکاری و انسجام دستگاه‌های مختلف برای سازگاری با این شرایط ضروری است. به گفته ظهرابی دیگر نمی‌توان خشکسالی را پدیده‌ای مقطعی دانست. ما اکنون با وضعیت خشکسالی و کم‌آبی روبه‌رو هستیم. بارش‌های بی‌موقع، بارش کم یا بارش‌هایی که منجر به سیلاب می‌شوند را شاهد هستیم بنابراین باید الگوی کشت خود را متناسب با منابع آب و توان سرزمین، از جمله خاک و سایر عوامل موثر در کشاورزی اصلاح کنیم.
عیسی بزرگ‌زاده،سخنگوی صنعت آب، نیز ضمن اشاره به تکلیف دستگاه‌های مختلف برای مدیریت مصرف آب تاکید می‌کند: حوزه کلان آب فقط محدود به وزارت نیرو نیست، بلکه بخش اصلی مصرف آب در وزارت جهاد کشاورزی است. برنامه‌ریزی، تامین مالی و دیگر مولفه‌ها در سازمان برنامه‌وبودجه انجام می‌شود. قانون‌گذاری بر عهده مجلس است، برخی بخش‌های صیانتی مربوط به سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌شود و حتی استانداری‌ها و شهرداری‌ها نیز در حوزه‌های شهری با وزارت کشور همکاری می‌کنند. در این میان علاوه‌بر دستگاه‌های متولی که بیش از گذشته لازم است در حوزه آب به وظایف قانونی خود عمل کنند. مردم نیز در این زمینه می‌توانند نقش‌آفرین باشند. به گفته علی سیدزاده- مدیرکل دفتر مدیریت مصرف شرکت آب‌وفاضلاب کشور- هم‌اکنون میانگین سرانه مصرف آب برای هر ایرانی، ۱۹۵ لیتر در شبانه‌روز است. این در حالی است که الگوی مصرف (حد مجاز مصرف آب در شبانه‌روز) برای هر یک از افراد، ۱۳۰ لیتر در شبانه‌روز تعیین شده است.
در روزگاری که دیو کم‌آبی و خشکسالی بر ایران سایه افکنده است، همکاری و هم‌افزایی مردم و دستگاه‌های مختلف می‌تواند باعث شود که راحت‌تر از این شرایط بگذریم.
۴۹ درصد ظرفیت سدها خالی است
در ۲۰۵ روز ابتدایی سال آبی جاری (از ابتدای مهرماه ۱۴۰۳ تا بیست‌وپنجم فروردین‌ماه ۱۴۰۴) در مجموع ۱۵ میلیارد و ۵۴۰ میلیون مترمکعب آب وارد سدهای ایران شده که نسبت به ورودی ۲۳ میلیارد و ۸۹۰ میلیون مترمکعبی آب به سدها در مدت مشابه سال آبی گذشته، کاهشی ۳۵درصدی داشته است. در زمان حاضر با وجود ۲۶ میلیارد و ۱۸۰ میلیون مترمکعب آب ذخیره‌شده در سدهای کشور، ۵۱ درصد ظرفیت مخازن سدها پُر و ۴۹ درصد این ظرفیت، خالی است.میزان ذخایر آبی سدها در روز بیست‌وپنجم فروردین ۱۴۰۴ بالغ بر ۳۱ میلیارد و ۸۰ میلیون مترمکعب بود که مقایسه این رقم با حجم فعلی ذخایر آبی سدها، نشان‌دهنده کاهش ۱۶ درصدی است.
افت هشت میلیارد مترمکعبی آورد برفی
از نظر بارش برف و ذخایر برفی نیز وضعیت مطلوبی نداریم و با کاهش عجیب و شدید ذخایر برفی نسبت به سال قبل و سال‌های نرمال مواجه هستیم. درصد پوشش برف کشور در زمان حاضر حدود ۰.۵۴ درصد است؛ این در حالی است که آمار متوسط ۲۱ ساله در زمان مشابه، ۲.۰۲ درصد و روز مشابه سال قبل، ۱.۴۹ درصد بوده است؛ در واقع از نظر درصد پوشش برف، با کاهش ۷۳ درصدی نسبت به متوسط ۲۱ ساله و کاهش ۶۳ درصدی نسبت به سال قبل مواجه هستیم.
نظر شما