آگاه: مهریه که در اصل به عنوان تضمینی برای حقوق زنان و نمادی از تعهد مرد در نظر گرفته می‌شود، در عمل گاهی به ابزاری برای اعمال فشار و حتی زندانی‌شدن مردان تبدیل شده است. از سوی دیگر، نبود سازوکارهای حمایتی موثر در قانون، موجب محرومیت بسیاری از بانوان از این حق قانونی شده است. این تناقضات، موضوعات مرتبط با سقف‌گذاری مهریه و وضعیت زندانیان مهریه را در صدر اولویت‌های بررسی کارشناسی و قانونگذاری قرار داده است. بر این اساس در گفت‌وگویی با سیداسدالله جولایی، رییس هیات امنای ستاد دیه کشور به بررسی ابعاد این موضوع پرداخته‌ایم که مشروح آن را در زیر می‌خوانید:
وضعیت آمار و شرایط زندانیان مهریه به چه صورت است؟
در حال حاضر، بر اساس آخرین آماری که استخراج شده، حدود ۱۵ هزار و هفت نفر زندانی جرایم غیرعمد در کشور داریم که از این تعداد، ۱۹۹۶ نفر به دلیل ناتوانی در پرداخت مهریه در زندان هستند. البته بیشتر این افراد فقط با این عنوان در زندان نیستند و برخی از آنها جرایم دیگری هم در پرونده‌شان دارند، اما بخش مهمی از علت بازداشتشان به مهریه مربوط می‌شود. یعنی فرد به خاطر جرم دیگری به زندان افتاده است و هم‌زمان همسرش مهریه خود را هم به اجرا گذاشته است. حدود ۱۵ هزار و هفت نفر زندانی جرایم غیرعمد در کشور داریم که از این تعداد، ۱۹۹۶ نفر به دلیل ناتوانی در پرداخت مهریه در زندان هستند.
در استان فارس، ۲۷۶ نفر تنها به‌دلیل بدهی مهریه در زندان هستند؛ که بیشترین آمار در کشور را دارد. پس از آن تهران با ۱۸۲ نفر و خراسان رضوی با ۱۵۱ نفر در رتبه‌های بعدی‌اند. این آمار در حالی است که استان‌هایی با پیشینه مذهبی و فرهنگی مثل اصفهان و مشهد نیز در میان بالاترین آمارها هستند. این وضعیت جای تامل دارد.
متاسفانه بسیاری از این افراد حتی تحصیل‌کرده در میان زندانیان مهریه وجود دارند. در بین آنها چهره‌های شناخته‌شده هم بوده‌اند؛ برخی از لژیونرهای ورزشی ما که البته مدت زیادی نماندند، اما ورودشان به این فضا هشداردهنده است.
چه عواملی موجب می‌شود که افراد به خاطر مهریه وارد زندان شوند؟ آیا قیمت سکه اثرگذار است؟
اینکه فردی به خاطر مهریه زندانی می‌شود، بستگی به عوامل مختلفی دارد؛ از میزان مهریه گرفته تا شرایط اقتصادی فرد، پیگیری زوجه یا حتی اینکه چه زمانی و از طرف چه کسی درخواست اجرای مهریه مطرح شده است.
حتی افرادی مثل جانبازان جنگ تحمیلی که از شریف‌ترین انسانها هستند، قربانی این ماجرا شده‌اند. فقط به‌دلیل بالا رفتن قیمت سکه و مسکوکات طلا، ناگهان بدهی آنها از توانشان خارج شده است. این‌ها انسان‌هایی‌اند که برای کشور جان‌فشانی کرده‌اند. با وجود اینکه طی هفته‌های اخیر قیمت سکه کاهش پیدا کرده، اما آمار زندانیان تغییری نکرده است. یعنی حتی با کاهش قیمت، تنظیم و کاهش پرونده‌ها اتفاق نیفتاده و این خود نشان می‌دهد که مشکل صرفا مالی نیست، بلکه به یک ساختار معیوب حقوقی و فرهنگی برمی‌گردد.
آیا مجلس یا دستگاه‌های حکومتی می‌توانند در موضوع تعیین مهریه برای زوجین دخالت کنند؟
مهریه یک قرارداد کاملا خصوصی و مالی است. این یعنی طرفین هنگام انعقاد عقد، با آگاهی و رضایت، مهریه را تعیین می‌کنند و حتی اگر در حال حاضر امکان پرداخت کامل آن وجود نداشته باشد، اصل بر این است که مرد توانایی پرداخت در آینده را دارد. بنابراین ما از لحاظ قانونی یا فقهی نمی‌توانیم در اصل قرارداد ورود کنیم یا آن را باطل اعلام کنیم. مهریه، برخلاف برخی تصورات، عوض معامله‌ای در عقد نکاح نیست. زن در مقابل دریافت مهریه، تعهد کاری ندارد؛ کارهایی مانند خانه‌داری یا فرزندپروری بر اساس نفقه و وظایف زوجیت تعریف می‌شود. مهریه از گذشته‌های دور، پیشکشی از سوی مرد به زن بوده که نشانه علاقه و احترام به اوست.
چه چیزی موجب می‌شود که نهادهای قانونی و قضایی به این موضوع ورود کنند و برای مهریه سقف تعیین کنند؟
بعضی مهریه‌ها نه تنها با توان مالی زوج مطابقت ندارند، بلکه به‌قدری بالا هستند که حتی سه نسل بعد هم نمی‌توانند آن را پرداخت کنند. این مهریه‌ها جنبه صوری، نمادین و گاه غیرواقعی پیدا کرده‌اند که از روح عقد نکاح فاصله گرفته‌اند. در چنین مواردی حتی فقه نیز این عقد را زیر سوال می‌برد و امکان دارد مشروعیت آن را خدشه‌دار بداند. چند سال پیش، ستاد دیه و برخی نهادهای مرتبط بررسی‌هایی انجام دادند و عدد ۱۱۰ سکه را به‌عنوان حدی معقول برای پیگیری کیفری مهریه مطرح کردند. در آن زمان سکه زیر یک میلیون تومان بود و این عدد منطقی به نظر می‌رسید. طبق آن طرح، اگر فرد ۱۱۰ سکه را پرداخت می‌کرد، در صورت امتناع از پرداخت مابقی مهریه، مجازات کیفری نداشت؛ اما دِین او همچنان پابرجا بود و قابل پیگیری از طریق توقیف اموال یا اقدامات حقوقی دیگر بود.
آیا تعیین سقف مهریه می‌تواند در کاهش زندانیان مهریه موثر باشد؟
بحث ۱۴ سکه هم که اخیرا مطرح شده، ناظر بر کاهش تعداد زندانیان مهریه است؛ اما باید دقت کرد که این موضوع نیازمند بررسی‌های دقیق حقوقی، اجتماعی و فقهی است؛ چرا که مهریه از شروط اصلی عقد نکاح است و نمی‌توان بدون در نظر گرفتن توافقات زوجین و اصل آزادی قراردادها، برای آن سقف قانونی مشخص کرد.
با توجه به شرایط کنونی جامعه، حتی تعیین سقف ۱۴ سکه‌ای برای مهریه هم نمی‌تواند به طور کامل مشکل زندانیان مهریه را حل کند؛ زیرا مسئله اصلی وضعیت اقتصادی و ناتوانی واقعی در پرداخت است، نه میزان سکه تعیین شده. اصلاح فرهنگ تعیین مهریه و آموزش حقوقی به زوجین پیش از ازدواج، از مهم‌ترین راهکارهای کاهش دعاوی مربوط به مهریه و جلوگیری از ورود افراد به زندان است. باید در این زمینه فرهنگ‌سازی دقیق‌تری صورت گیرد تا شاهد کاهش این‌گونه پرونده‌ها باشیم.
چرا در این موضوع صرفا بحث کاهش زندانیان مطرح است و این امر چه آسیب‌هایی دارد؟
اصل کرامت انسانی و جلوگیری از زندانی‌کردن افراد فاقد توانایی مالی باید همواره موردتوجه قرار گیرد. در فقه اسلامی نیز اصطلاح «سجن» به معنای زندان برای بدهکارانی که ناتوان از پرداخت بدهی خود هستند و تلاش کرده‌اند اما موفق نشده‌اند، محل اشکال است. فقها تاکید دارند زندان جای افراد خطاکاری است که با اراده و آگاهی مرتکب جرمی شده‌اند، نه بدهکارانی که صرفا از عهده پرداخت بدهی برنیامده‌اند. کسی که واقعا ندارد، نباید صرف ناتوانی مالی به زندان برود؛ این موضوع هم با اصول انسانی و هم با مبانی فقهی مغایرت دارد.
در برخی موارد مهریه نه به عنوان تضمین مالی، بلکه به عنوان اهرمی برای تهدید و کنترل رفتار مردان استفاده می‌شود. بعضی افراد تصور می‌کنند تعیین مهریه سنگین می‌تواند مرد را از خیانت یا ترک زندگی مشترک بازدارد، اما تجربه نشان داده این رویکرد آسیب‌های زیادی به همراه داشته است.
با کاهش یا حذف مهریه مشکلات زنان ممکن است بیشتر شود. در این صورت، از نظر شما تکلیف حق قانونی زنان در دریافت مهریه چه می‌شود؟
ما کاملا مخالف نگاه‌هایی هستیم که این موضوع را ناقض حقوق زنان می‌دانند. در واقع تعیین سقف معقول برای مهریه می‌تواند ناجی اقتصاد خانواده‌ها باشد و از سوءاستفاده‌های احتمالی نیز جلوگیری کند. در بررسی‌های انجام‌شده بر روی پرونده‌های موجود، به این نتیجه رسیدیم که اگر مردی از ابتدا به تعهدات شخصی خود پایبند نباشد، بهتر است مسیر زندگی برای او باز گذاشته شود تا بدون اجبار از این رابطه خارج شود؛ نه اینکه با تهدید مهریه او را در زندگی نگه داشت.
حق طلاق و حق حضانت اصولا در دست مردان است، پس ابزار قانونی زنان چه می‌تواند باشد؟
مهریه، پشتوانه‌ای برای زن محسوب می‌شود تا اگر در زندگی مشترک مورد ظلم واقع شد یا کار به طلاق کشید، ابزار حقوقی حداقلی برای دفاع از خود داشته باشد. بنابراین نگاه به مهریه باید بر مبنای حمایت از حقوق زنان و حفظ کرامت انسانی باشد، نه به عنوان یک ابزار تهدید یا معامله مالی.
محکمه پس از بررسی وضعیت مالی مردان بدهکار، اقساط بسیار ناچیزی برای پرداخت مهریه تعیین می‌کند؛ به طوری که در برخی پرونده‌ها، حتی سالی یک یا دو سکه پرداخت می‌شود. در بسیاری از موارد، محکمه پس از بررسی وضعیت مالی مردان بدهکار، اقساط بسیار ناچیزی برای پرداخت مهریه تعیین می‌کند؛ به طوری که در برخی پرونده‌ها، حتی سالی یک یا دو سکه پرداخت می‌شود. با قیمت فعلی سکه که حدود ۷۰ میلیون تومان است، پرداخت ماهانه یک میلیون تومان عملا نوعی تمسخر حق زن محسوب می‌شود.
تعیین اقساط بلندمدت، عملا امکان استیفای واقعی مهریه را از بین می‌برد. خانمی که بخواهد از این طریق به حق خود برسد، باید سال‌ها پیگیری کند و شاید نهایتا پس از پنج سال، یک یا دو سکه بگیرد. این روند نه تنها به نفع زنان نیست بلکه موجبات دلسردی و بی‌نتیجه‌بودن پیگیری‌ها را فراهم می‌آورد.
گفته می‌شود که مهریه فرد متوفی نیز از سوی خانواده‌اش قابل پیگیری است. آیا این مسئله در افزایش زندانیان مهریه اثرگذار است؟
بر اساس قانون، مهریه جزو دیون ممتاز محسوب می‌شود. حتی اگر زوجه فوت کند یا شوهر ورشکسته شود، مهریه باید پیش از سایر بدهی‌های عادی پرداخت شود.
اما در عمل، به دلیل بالا بودن مبلغ مهریه‌ها و شرایط خاص ارث و وراثت، این بدهی اغلب نادیده گرفته می‌شود. از نظر اداره تصفیه و مراجع قضایی، تمرکز چندانی روی استیفای مهریه بعد از فوت وجود ندارد، مگر در مواردی که مبلغ آن واقعا معقول باشد. به همین دلیل بسیاری از پرونده‌های مهریه پس از مرگ، به نتیجه نمی‌رسند یا به حاشیه رانده می‌شوند.
به نظر شما تمسک به اعتقادات دینی و مذهبی چگونه می‌تواند در موضوع مهریه اثرگذار باشد؟
ما جلسات متعددی با آیت‌الله شیخ حسین انصاریان و دیگر علما داشتیم. همواره تاکید کرده‌ایم که استفاده از تریبون‌های دینی و فرهنگی برای تبیین صحیح مسائل مربوط به مهریه، یک ضرورت است. بسیاری از مردم ممکن است به مسجد نروند، اما از طریق شبکه‌های اجتماعی یا رسانه‌های مذهبی پیگیر نظرات علما در این حوزه هستند. تریبون منبر در جمهوری اسلامی از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است. اگر موضوع مهریه و نگاه فقهی به آن به‌درستی در این بستر تبیین شود، می‌تواند به فرهنگ‌سازی صحیح در جامعه کمک زیادی کند، به‌ویژه در برابر هجمه‌های تبلیغاتی که برخی علیه مفاهیم دینی ایجاد می‌کنند. برخی با استناد به اسامی اهل بیت (ع) و به نیت‌هایی مثل امامان معصوم، مهریه‌هایی غیرواقعی و نامتعارف تعیین می‌کنند. متاسفانه در سال‌های اخیر، برخی با استناد به اسامی اهل بیت (ع) و به نیت‌هایی مثل امامان معصوم، مهریه‌هایی غیرواقعی و نامتعارف تعیین می‌کنند. این کار نه تنها ظلم به فرهنگ اهل بیت است بلکه به مظلومیت ایشان نیز دامن می‌زند.
پس تعیین مهریه با عدد ابجد اسامی ائمه را چطور تحلیل می‌کنید؟
باید بگویم وقتی مهر اهل بیت (ع) را بهانه می‌کنیم تا اشتباهات خود را تطهیر کنیم، نه تنها از برکات این محبت بهره‌مند نمی‌شویم، بلکه به نوعی ظلم مضاعف به اهل بیت می‌شود. حالا مهریه را به اسم امیرالمومنین ۱۱۰ سکه تعیین می‌کنند یا ۳۱۳ به نیت یاران امام زمان (عج). اما این عددها صرفا بار نمادین دارند و در عمل جز سوءاستفاده چیزی در پی ندارند.
حتی در خانواده‌های مذهبی هم گاهی دیده می‌شود که از اسم ائمه برای افزایش تعداد سکه‌ها استفاده می‌شود. مثلا می‌گویند چون ۷۲ یار امام حسین (ع) بودند، مهریه باید ۷۲ سکه باشد. یا چون ابجد اسم امام زمان(عج) ۶۹ است، باید به همان میزان سکه باشد. اما اگر نیت واقعا خیر باشد، چرا به نیت امام جواد (ع) مثلا ۹ سکه قرار نمی‌دهند؟ به جای تعیین مهریه بر اساس اعداد نمادین، باید توانایی واقعی طرفین و شرایط روز جامعه را در نظر گرفت.
استفاده از مفاهیم دینی برای توجیه رویه‌های نادرست فرهنگی آسیب‌زا است. بر اساس آیات قرآن و روایات معتبر، افراد باید به تعهدات خود پایبند باشند. اما در عمل، ما شاهد هستیم که در خانواده‌های مذهبی نیز گاهی به سمت افراط در مهریه می‌روند، بدون توجه به واقعیت‌های اقتصادی و اجتماعی. به جای تعیین مهریه بر اساس اعداد نمادین، باید توانایی واقعی طرفین و شرایط روز جامعه را در نظر گرفت. این بهترین راه برای کاهش زندانیان غیرعمد و حفظ کرامت انسانی است.
نظر شما