آگاه: در نگاه ایشان بهره‌وری نه‌صرفا یک شاخص فنی، بلکه رکن اساسی الگوی اقتصاد مقاومتی و عاملی تعیین‌کننده در مسیر خودکفایی و پیشرفت ملی تلقی می‌شود. این رویکرد جامع به بهره‌وری، زمینه‌های نظری، عملی و فرهنگی گسترده‌ای را در بر می‌گیرد که تحلیل آن نیازمند بررسی دقیق ابعاد مختلف این مفهوم در چارچوب تفکر اقتصادی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای است.
مبانی نظری بهره‌وری در اندیشه اقتصادی رهبر انقلاب
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بهره‌وری را به‌عنوان «حداکثر استفاده بهینه از امکاناتی که وجود دارد» تعریف کرده‌اند۱. این تعریف ساده در ظاهر، حاوی عمق مفهومی قابل‌توجهی است که بر استفاده حداکثری و بهینه از تمامی منابع در دسترس تاکید دارد. در نگاه ایشان بهره‌وری نه‌تنها شامل کارایی تولیدی می‌شود بلکه مفهومی فراگیر است که همه جنبه‌های فعالیت اقتصادی را در برمی‌گیرد. رهبر انقلاب برای تشریح مفهوم بهره‌وری از حدیث شریف «رحم الله امرء عمل عملاً فأتقنه» استفاده می‌کنند که بر کیفیت و دقت در انجام کار تاکید دارد۲. این نگاه دینی به بهره‌وری، بُعد معنوی و اخلاقی کار را نیز در نظر می‌گیرد و آن را از صرف یک مقوله اقتصادی به یک ارزش اخلاقی و دینی ارتقا می‌دهد. چنین رویکردی نشان می‌دهد که در اندیشه اقتصادی ایشان بهره‌وری نه‌تنها ابزاری برای افزایش تولید بلکه وسیله‌ای برای تکامل معنوی و اجتماعی انسان محسوب می‌شود.
در چارچوب سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی که توسط رهبر انقلاب ابلاغ‌شده است، بهره‌وری به‌عنوان یکی از محورهای اصلی این الگو مطرح است. این سیاست‌ها بر «محور قراردادن رشد بهره‌وری در اقتصاد با تقویت عوامل تولید، توانمندسازی نیروی کار، تقویت رقابت‌پذیری اقتصاد» تاکید می‌کنند. چنین جایگاهی برای بهره‌وری نشان می‌دهد که این مفهوم نه به‌عنوان یک عنصر فرعی بلکه به منزله ستون فقرات الگوی اقتصادی مطلوب در نظر گرفته شده است. اقتصاد مقاومتی در تعریف رهبر انقلاب «مقاوم‌سازی و محکم‌سازی پایه‌های اقتصاد» است که «چه در شرایط تحریم، چه در شرایط غیر تحریم، بارور خواهد بود۳.» در این تعریف بهره‌وری نقش کلیدی در مقاوم‌سازی اقتصاد ایفا می‌کند زیرا با بهینه‌سازی استفاده از منابع داخلی، وابستگی به عوامل خارجی را کاهش داده و استقلال اقتصادی را تقویت می‌کند.
نقش بهره‌وری در سرمایه‌گذاری برای تولید
در شعار سال ۱۴۰۴ که «سرمایه‌گذاری برای تولید» نام‌گذاری شده است، بهره‌وری نقش‌محوری در تحقق این هدف کلان ایفا می‌کند.
رهبر انقلاب تاکید دارند که تولید، احتیاج به سرمایه‌گذاری دارد اما این سرمایه‌گذاری باید همراه با افزایش بهره‌وری باشد تا نتایج مطلوب حاصل شود. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تبیین نحوه افزایش بهره‌وری بر دو عنصر اساسی تاکید می‌کنند: نیروی کار و صاحبان سرمایه. از نیروی کار انتظار می‌رود که کار را با دقت انجام دهند و از صاحبان سرمایه خواسته می‌شود که سعی کنند حداکثر استفاده از آن سرمایه را انجام دهند و هزینه‌های تولید را کاهش دهند۴. این رویکرد دوجانبه نشان می‌دهد که بهره‌وری نیازمند همکاری و تعامل همه بازیگران اقتصادی است.
یکی از مهم‌ترین تاکیدات رهبر انقلاب در زمینه بهره‌وری، نقش آن در دستیابی به رشد اقتصادی پایدار است. در برنامه هفتم پیشرفت پیش‌بینی شده که بیش از یک‌سوم رشد اقتصادی کشور از محل رشد بهره‌وری حاصل شود. این هدف‌گذاری نشان می‌دهد که بهره‌وری نه صرفا یک آرمان، بلکه یک ضرورت عملی برای دستیابی به اهداف توسعه‌ای کشور محسوب می‌شود. ایشان همچنین به این نکته اشاره می‌کنند که فعالان اقتصادی در نمایشگاه اقتصادی ثابت کرده‌اند که می‌توانند رشد هشت‌درصدی را بدون احتیاج به خارج تامین کنند۵. این ادعا برپایه افزایش بهره‌وری و بهینه‌سازی استفاده از منابع داخلی استوار است و نشان‌دهنده پتانسیل بالای اقتصاد ایران در صورت تحقق سیاست‌های بهره‌وری است.
راهکارها و الزامات افزایش بهره‌وری
نقش دولت در ارتقای بهره‌وری
در اندیشه اقتصادی رهبری، دولت نقش کلیدی در زمینه‌سازی برای افزایش بهره‌وری دارد. این نقش شامل ایجاد زیرساخت‌های مناسب، ارائه تسهیلات مالی، تشویق کارآفرینی و نظارت بر بازارها است. رهبر انقلاب تاکید دارند که «وظیفه دولت این است که زمینه را برای این کار آماده کند». یکی از مهم‌ترین ابزارهای دولت برای افزایش بهره‌وری، کاهش تصدی‌گری در اقتصاد است. تجربه نشان داده که وضعیت بهره‌وری در بخش خصوصی به‌مراتب بهتر از بخش‌های دولتی است. این واقعیت بر اهمیت واگذاری فعالیت‌های اقتصادی به بخش خصوصی و ایجاد فضای رقابتی در اقتصاد تاکید می‌کند.
اصلاح قوانین و مقررات
اصلاح قوانین و مقررات، بهبود محیط کسب‌وکار و ایجاد فضای رقابتی از دیگر ابزارهای مطرح شده برای رشد بهره‌وری در اقتصاد ایران محسوب می‌شوند. این اقدامات می‌توانند موانع بروکراتیک را کاهش داده و زمینه را برای فعالیت موثرتر بخش خصوصی فراهم کنند. همچنین، تقویت نظام نظارت بر حسن اجرای قوانین و استانداردها نیز از الزامات مهم در این زمینه محسوب می‌شود۶.
سیاست‌های قیمتی و مدیریت انرژی
یکی از راهکارهای مهم برای بهبود بهره‌وری، اجرای سیاست‌های قیمتی در حوزه انرژی است. کارشناسان معتقدند که قیمت پایین انرژی یکی از دلایل بالابودن شدت مصرف انرژی در ایران است که نزدیک به دو و نیم برابر میانگین جهانی محسوب می‌شود۷. در سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف که توسط رهبر انقلاب ابلاغ شده، هدف کاهش شاخص شدت انرژی کشور به حداقل دو سوم میزان کنونی تا پایان برنامه پنجم و به حداقل یک‌دوم میزان کنونی تا پایان برنامه ششم مطرح شده است.
چالش‌ها و موانع افزایش بهره‌وری
بر اساس آمار موجود، بهره‌وری ملی ایران در ۵۰ سال گذشته حدود یک‌دهم درصد رشد داشته و این رقم بین مثبت دو تا منفی چهار متغیر بوده است. این در حالی است که این رقم می‌بایست به ۲.۵ درصد یا ۲.۸ درصد می‌رسید. چنین وضعیتی نشان‌دهنده شکاف قابل‌توجهی بین وضع موجود و مطلوب در زمینه بهره‌وری است۸. رهبر انقلاب نیز به این مسئله اشاره کرده و تاکید داشته‌اند که «بهره‌وری ما در کشور کم است؛ آن مقداری که سرمایه مصرف می‌کنیم- چه آب، چه برق، چه وقت، چه عمر- به تناسب سرمایه و آنچه مصرف می‌کنیم، بهره‌مندی و بهره‌وری به وجود نمی‌آید۹». این تشخیص دقیق از وضعیت موجود، ضرورت اتخاذ تدابیر جدی برای بهبود بهره‌وری را بیش از پیش نمایان می‌سازد.یکی از عوامل بازدارنده رشد بهره‌وری، کاهش ریسک‌پذیری مدیران و عدم جسارت در سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری است. این مسئله نیازمند تصمیمات اصولی است که موجی از امید، تحرک و پویایی را در جامعه ایجاد کند و برخی از عوامل بازدارنده را با جرئت و شهامت خنثی کند. همچنین ناترازی انرژی به صنایع آسیب می‌زند و تقریبا ۴۰ تا ۵۰ درصد صنایع کشور یا نیمه‌تعطیل هستند و زیر ظرفیت کار می‌کنند یا بعضا تعطیل هستند.۱۰ بخشی از این مسئله به مشکلات سوخت و انرژی برمی‌گردد که بر بهره‌وری کل اقتصاد تاثیر منفی می‌گذارد.
بهره‌وری، سرمایه اجتماعی و عدالت
سرمایه اجتماعی در واقع آن زیرساخت و زیست‌بوم رشد بهره‌وری محسوب می‌شود. در کشورهایی که وضعیت سرمایه اجتماعی خوب است، بهره‌وری هم بالاست. یکی از شاخص‌های مهم سرمایه اجتماعی، رابطه دولت و ملت است که هرچه این رابطه قوی‌تر باشد، اقداماتی که منجر به افزایش بهره‌وری توسط مردم می‌شود، گسترش پیدا می‌کند و تقویت می‌شود. اما اگر این باور و اعتماد ضعیف باشد قهرا بر میزان رشد بهره‌وری تاثیر منفی خواهد گذاشت. رابطه افزایش بهره‌وری و سرمایه اجتماعی دوسویه است، بنابراین افزایش بهره‌وری نیز خود به رشد سرمایه اجتماعی منجر خواهد شد۱۱. این نگاه جامع نشان می‌دهد که بهره‌وری نه‌تنها یک مقوله فنی، بلکه پدیده‌ای اجتماعی و فرهنگی است.
یکی از ویژگی‌های بارز اندیشه اقتصادی رهبری، تاکید بر تحقق عدالت اجتماعی در کنار رشد اقتصادی است. ایشان صراحت دارند که «ما رونق اقتصادی کشور را بدون تامین عدالت اجتماعی به‌هیچ‌وجه قبول نداریم و معتقد به آن نیستیم۱۲». این رویکرد نشان می‌دهد که افزایش بهره‌وری نباید منجر به تشدید نابرابری‌ها شود، بلکه باید در خدمت تحقق عدالت اجتماعی قرار گیرد. در این چارچوب، بهره‌وری نه صرفا ابزاری برای افزایش تولید، بلکه وسیله‌ای برای بهبود وضعیت طبقات محروم محسوب می‌شود. رهبر انقلاب تاکید دارند که «باید طبقات محروم از پیشرفت اقتصادی کشور به معنای واقعی کلمه بهره‌مند بشوند۱۳». از نقش بهره‌وری در کاهش نابرابری‌ها نیز نباید غفلت کرد. افزایش بهره‌وری می‌تواند از طرق مختلف به کاهش نابرابری‌ها کمک کند. نخست با ایجاد فرصت‌های شغلی بیشتر و بهبود درآمد کارگران، بهره‌وری بالاتر زمینه بهبود وضعیت اقتصادی اقشار کم‌درآمد را فراهم می‌آورد. دوم با کاهش هزینه‌های تولید و افزایش رقابت‌پذیری، بهره‌وری بالاتر می‌تواند به کاهش قیمت‌ها و افزایش قدرت خرید مردم منجر شود.
آینده‌نگری و چشم‌انداز بهره‌وری
بر اساس برنامه هفتم پیشرفت هدف این است که بیش از یک‌سوم رشد اقتصادی کشور از محل رشد بهره‌وری حاصل شود. تحقق این هدف نیازمند تصمیم قاطع دولت جدید و هم‌پیمان شدن مسئولان برای تحقق برنامه‌های بهره‌وری است. این هدف‌گذاری بلندپروازانه نشان‌دهنده اهمیت راهبردی بهره‌وری در آینده اقتصاد ایران است. رهبر انقلاب بر این باور هستند که کشور دارای ظرفیت‌های فوق‌العاده‌ای برای تحقق اقتصاد مقاومتی و افزایش بهره‌وری است۱۴. این ظرفیت‌ها شامل نیروی انسانی متخصص، منابع طبیعی فراوان، موقعیت جغرافیایی مناسب و تجربه تاریخی در زمینه تولید و تجارت است. استفاده بهینه از این ظرفیت‌ها می‌تواند به تحقق جهش قابل‌توجهی در بهره‌وری منجر شود.
نیاز به همت همگانی
بهره‌وری در منظومه فکر اقتصادی آیت‌الله خامنه‌ای نه صرفا یک مقوله فنی و اقتصادی، بلکه مفهومی جامع و راهبردی است که در تقاطع ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و معنوی قرار دارد. این رویکرد چندبُعدی به بهره‌وری، آن را به یکی از ارکان اساسی الگوی اقتصاد مقاومتی تبدیل کرده و در جهت تحقق استقلال اقتصادی و عدالت اجتماعی قرار داده است. تحلیل اندیشه اقتصادی رهبری نشان می‌دهد که بهره‌وری نه‌تنها ابزاری برای افزایش تولید و رشد اقتصادی بلکه راهکاری راهبردی برای مقابله با فشارهای خارجی و تحقق خودکفایی ملی محسوب می‌شود. این رویکرد بهره‌وری را از یک مفهوم صرفا اقتصادی به یک ارزش ملی و اسلامی ارتقا می‌دهد که در خدمت تحقق آرمان‌های انقلاب اسلامی قرار می‌گیرد. برای تحقق این چشم‌انداز ضروری است که تمامی بازیگران اقتصادی از دولت گرفته تا بخش خصوصی و مردم در جهت افزایش بهره‌وری تلاش کنند. این امر نیازمند تغییر نگرش، اصلاح ساختارها، بهبود فرهنگ کار و ایجاد انگیزه‌های مناسب است. همچنین تقویت سرمایه اجتماعی و ایجاد وفاق ملی از پیش‌شرط‌های مهم برای تحقق اهداف بهره‌وری محسوب می‌شود. در نهایت موفقیت در این مسیر می‌تواند الگویی موثر برای کشورهای اسلامی و درحال‌توسعه ارائه دهد و قدرت نظام اسلامی را در حل مشکلات اقتصادی به جهانیان نشان دهد.
پی نوشت:
۱-بیانات در حرم مطهر رضوی (۱/۱/۱۳۹۳)
۲- همان
۳- پاسخ رهبر انقلاب به ۱۰ پرسش درباره اقتصاد مقاومتی (https://khl.ink/f/۲۵۳۷۰)
۴- بیانات در حرم مطهر رضوی (۱/۱/۱۳۹۳)
۵- افزایش بهره‌وری نیازمند تصمیمات اصولی و جسورانه است، سید حمید کلانتری (https://khl.ink/f/۵۹۰۰۱)
۶- تعیین و ابلاغ سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف (۱۵/۴/۱۳۸۹)
۷- افزایش بهره‌وری نیازمند تصمیمات اصولی و جسورانه است، سید حمید کلانتری (https://khl.ink/f/۵۹۰۰۱)
۸- همان
۹- سخنرانی نوروزی در جمع اقشار مختلف مردم (۱/۱/۱۴۰۳)
۱۰- افزایش بهره‌وری نیازمند تصمیمات اصولی و جسورانه است، سید حمید کلانتری (https://khl.ink/f/۵۹۰۰۱)
۱۱-همان
۱۲- بیانات در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی (۲۰/۱۲/۱۳۹۲)
۱۳- همان
۱۴- پاسخ رهبر انقلاب به ۱۰ پرسش درباره اقتصاد مقاومتی (۶/۱/۱۳۹۳).
نظر شما