آگاه: تحریم‌ها در دو دهه اخیر ساختار اقتصادی ایران را به شدت تحت تاثیر قرار داده‌اند؛ محدودیت در دسترسی به منابع ارزی، دشواری نقل‌وانتقال بانکی، انسداد مسیرهای سرمایه‌گذاری خارجی و وابستگی به چند کشور خاص در تجارت بین‌المللی، از جمله پیامدهای ملموس آن است. در چنین شرایطی، همسایگان ایران با جمعیتی بالا و اقتصادی بیش از سه هزار میلیارد دلار، می‌توانند به عنوان یک بازار طبیعی و در دسترس، مسیر تازه‌ای برای تعامل اقتصادی و سیاسی فراهم کنند. به همین دلیل، تقویت سیاست «همسایگی» از حالت شعاری خارج و به یک دستور کار اصلی در دیپلماسی اقتصادی کشور تبدیل شده است.
نمایندگان مجلس شورای اسلامی نیز بارها بر ضرورت تقویت روابط با کشورهای همسایه تاکید کرده‌اند. آنان معتقدند که توسعه همکاری‌های منطقه‌ای می‌تواند فشار تحریم‌ها را بی‌اثر کند و مسیرهای جدیدی برای صادرات، واردات کالاهای اساسی، مبادلات مالی و سرمایه‌گذاری مشترک بگشاید. برخی اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، توسعه روابط با همسایگان را «سیاست دائمی و فراتر از تغییر دولت‌ها» توصیف کرده‌اند. در جلسات علنی مجلس نیز چندین نماینده از لزوم تنوع‌بخشی به سبد روابط خارجی سخن گفته‌اند تا کشور از وابستگی به چند شریک محدود خارج شود. از نگاه آنان، ایران باید روابطش را با تمام کشورهایی که از مسیر گفت‌وگو و منافع مشترک استقبال می‌کنند، تقویت کند.
از سوی دیگر، ظرفیت‌های ایران برای انجام توسعه روابط همسایگی قابل توجه است. از نظر جغرافیایی، کشور در نقطه اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا قرار دارد و با ۱۵ کشور مرز زمینی و دریایی مشترک دارد؛ از آسیای مرکزی و قفقاز تا خلیج فارس و شبه‌قاره هند. این موقعیت ممتاز می‌تواند ایران را به محور ترانزیت کالا، انرژی و ارتباطات در منطقه تبدیل کند. از سوی دیگر، اشتراکات تاریخی، فرهنگی و مذهبی با بسیاری از همسایگان ازجمله عراق، افغانستان، ترکیه، جمهوری آذربایجان و پاکستان، بستر مناسبی برای تقویت دیپلماسی مردمی و همکاری‌های فرهنگی فراهم کرده است.
در حوزه انرژی نیز فرصت‌های کم‌نظیری وجود دارد. ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر گاز طبیعی جهان می‌تواند در قالب توافقات دوجانبه یا چندجانبه، نقش تامین‌کننده یا مسیر انتقال انرژی را برای همسایگان ایفا کند. پروژه‌های انتقال برق، صادرات گاز به کشورهای مرزی و طرح‌های مشترک پالایشگاهی از جمله ظرفیت‌هایی است که می‌تواند هم سود اقتصادی داشته باشد و هم پیوندهای سیاسی را تقویت کند. افزون بر آن، در بخش‌های حمل‌ونقل و زیرساخت، ایران می‌تواند با سرمایه‌گذاری مشترک در خطوط ریلی و جاده‌ای، کریدورهای اقتصادی جدیدی را فعال کند که در نهایت درآمد ارزی پایدار ایجاد خواهد کرد.
اما این مسیر بدون چالش نیست. فشارهای سیاسی و اقتصادی غرب بر کشورهای منطقه برای محدود کردن همکاری با ایران، یکی از موانع جدی است. برخی همسایگان که خود روابط گسترده‌ای با آمریکا یا اتحادیه اروپا دارند، از ترس تحریم ثانویه از گسترش مناسبات اقتصادی با تهران پرهیز می‌کنند. بی‌ثباتی امنیتی در برخی مناطق مرزی مانند افغانستان، عراق یا قفقاز جنوبی نیز می‌تواند مانع تداوم و گسترش پروژه‌های اقتصادی شود. علاوه بر این، نبود هماهنگی در سیاست‌گذاری داخلی، ضعف زیرساخت‌های بانکی و حمل‌ونقل و ناهماهنگی گمرکی و تعرفه‌ای با کشورهای همسایه، از جمله موانع اجرایی هستند که باید با برنامه‌ریزی دقیق برطرف شوند.
با وجود این موانع، مسیر همکاری‌های منطقه‌ای همچنان یکی از راه‌های کم‌هزینه و پرثمر برای خنثی‌سازی تحریم‌هاست. در حوزه دیپلماسی نیز برگزاری نشست‌های مشترک اقتصادی و امنیتی با همسایگان نشان می‌دهد که تهران به دنبال استفاده از همه ظرفیت‌های منطقه‌ای برای کاهش اثر تحریم‌هاست.
نمایندگان مجلس در همین چارچوب بر نقش مجلس در حمایت از دیپلماسی اقتصادی تاکید دارند. آنان معتقدند که باید قوانین حمایتی از سرمایه‌گذاری مشترک و تجارت منطقه‌ای به‌روز شود و دستگاه دیپلماسی نقش فعالانه‌تری در تسهیل روابط با همسایگان ایفا کند. برخی از آنان خواستار ایجاد بانک‌های مشترک منطقه‌ای و سازوکارهای تهاتری شده‌اند تا مشکلات نقل‌وانتقال ارزی برطرف شود. همچنین تاکید کرده‌اند که ایران باید از ظرفیت نهادهای منطقه‌ای مانند سازمان همکاری شانگهای و اکو برای گسترش همکاری‌های تجاری و مالی استفاده کند.
محسن زنگنه در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه «آگاه» با اشاره به راهکارهای عبور از تحریم‌ها علیه ایران گفت: بعد از آنکه آخرین اقدامات و تلاش‌های دستگاه دیپلماسی برای توقف بازگشت تحریم‌ها نتیجه نداد، یک جریان رسانه‌ای و جنگ شناختی شدیدی علیه جمهوری اسلامی و مردم آغاز شد که سعی دارد با بزرگنمایی مکانیسم ماشه و ارائه تحریم‌های عجیب و غریب و غیرواقعی و فراتر از آنچه از نتایج بازگشت تحریم‌هاست، اقتصاد کشور را دچار هیجانات و التهابات کاذب کند.
وی افزود: واقعیت این است که در هیچ‌کدام از قطعنامه‌های شورای امنیت، هیچ بندی در خصوص صادرات نفت، صادرات کالاهای غیرنفتی، واردات کالاهای اساسی و مواد اولیه کارخانه‌ها، واردات ارز و واردات طلا و شمش به کشور وجود ندارد.
آنچه در قطعنامه‌ها آمده، تحریم اشخاص، نهادها و سازمان‌ها در خصوص برنامه‌های هسته‌ای و موشکی و تحریم‌های مالی به معنای انسداد نقل‌وانتقال پول و ارز میان ایران با خارج است؛ این موارد را در طول ۳۰ سال گذشته داشتیم و واقعا چیز زیادی به تحریم‌های قبلی اضافه نمی‌شود. عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس در توضیح راهکارهای مقابله با این وضعیت، گفت: با توجه به جنگ شناختی دشمن، باید تلاش مضاعفی برای آگاه‌سازی مردم صورت گیرد و اجازه داده نشود این فضای شناختی، اقتصاد را تحت تاثیر قرار داره و باعث نگرانی در مردم‌شود.
وی توضیح داد: اخیرا در توییتی در واکنش به مخالفت اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد با قطعنامه پیشنهادی روسیه و چین برای تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ و تعویق ۶ماهه بازگشت تحریم‌های ایران، بیان کردم که روز فعال شدن مکانیسم ماشه به «روز ملی قطع کامل امید از آمریکا و غرب» تبدیل شده و سرآغازی برای تحول اقتصادی با تکیه بر ظرفیت‌های درونی و تعمیق پیوندهای اقتصادی با کشورهای شرق، همسایه و دوست شود؛ همین مطلب را برخی از سایت‌ها با اهداف خاص با تیتر «خوشحالی ما از بازگشت اسنپ‌بک»، منتشر کردند حال اینکه نه ما که هیچ ایرانی و وطن‌پرستی از بازگشت تحریم‌ها خوشحال نمی‌شود. زنگنه اضافه کرد: در این شرایط یا باید بگوییم که با فعال شدن مکانیسم ماشه بدبخت و بیچاره شدیم و شیون و عزاداری کنیم یا اینکه با رسیدن به راهکارهایی، تهدیدها را به فرصت تبدیل کنیم. عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس با تشریح ۳ راهکار اساسی برای رویایی با مکانیسم ماشه، گفت: راهکار اول؛ تصمیم‌گیران و مدیران عالی کشور از آمریکا و کشورهای اروپایی قطع امید کنند چراکه وقتی از یک حوزه قطع کامل شود، می‌توان سایر راهکارها را با جدیت بیشتری دنبال کرد. در زندگی شخصی نیز وقتی امید به یک فرد باشد، به راه‌های دیگر فکر نمی‌شود.
وی افزود: راهکار دوم؛ توجه به ظرفیت‌های درونی کشور است. کارآفرینان و تولیدکنندگان بزرگی در کشور داریم که بارها آمادگی خود برای کمک به دولت را اعلام کردند مثلا به جای اینکه ارز کشور به اسم تحریم دست یکسری مجموعه‌های بی‌نام و نشان بچرخد، به تولیدکنندگان و کارآفرینان میدان داده شود تا به دولت برای بازگشت ارزهای حاصل از صادرات نفت، میعانات گازی و موارد دیگر کمک کرده و صادرات و سرمایه‌گذاری در کشور تسهیل شده و موانع ورود ارز و طلا به کشور برداشته شود. زنگنه بیان کرد: راهکار سوم؛ توجه جدی به ظرفیت کشورهایی غیر از آمریکا و غرب است. متاسفانه در طول ۳۰، ۴۰ سال گذشته این نگرانی وجود داشته که نزدیکی ما به چین و روسیه و سایر کشورهای همسایه باعث نگرانی و ناراحتی اروپا و آمریکا شود لذا از ارتباط با کشورهایی مانند چین پرهیز کردیم حال اینکه کشوری مثل چین، سرمایه‌گذاری‌های بسیار کلانی در اکثر کشورهای حوزه آسیا و خاورمیانه در حوزه زیرساخت‌ها داشته و قراردادهای بزرگی را پیش برده است. وی یادآور شد: امروز بعد از گذشت ۲۵سال از تحریم‌های آمریکا و ۱۰ سال از برجام، یک قرارداد سرمایه‌گذاری جدی با این کشورها امضا نکردیم حال اینکه آنها یک ظرفیت به شمار می‌آیند. مگر ما در مذاکره با اروپا دنبال سرمایه‌گذاری اروپایی‌ها و در برجام به دنبال تسهیل سرمایه‌گذاری خارجی نبودیم؟ چرا به صورت جدی با کشورهایی که آمادگی سرمایه‌گذاری دارند، وارد مذاکره نشویم و حتی در مواقعی با آنها بدرفتاری کردیم که باعث رویگردانی آنها شده‌است.
این نماینده مجلس مجددا تاکید کرد: دولت باید غرب را کنار بگذارد و با چین، روسیه، کشورهای همسایه، هند و کشورهای آسیای میانه قراردادهای جدی امضا کند. ۵۸۰ میلیارد دلار تنها واردات کشورهایی است که با ما مرز خاکی دارند اما سهم ما از این میزان واردات چقدر است؛ آن هم در شرایطی که ما می‌توانیم اکثر این کالاها و محصولات وارداتی را در داخل کشور تولید کنیم؟
زنگنه ادامه داد: باید ارتباط با کشورهای عربی را جدی گرفت و ارتباطات را محکم‌تر و گسترده‌تر کرد؛ امروز این کشورها به دلیل نوع برخورد اسرائیل با آنها و عدم حمایت آمریکا از کشورهای حوزه خلیج فارس، به ما نزدیک شدند و حتی برای اولین بار از جمهوری اسلامی ایران در جریان جنگ ۱۲ روزه حمایت کردند. وی بیان کرد: وقت وزارت امور خارجه و وزارت اقتصاد صرف کشورهایی نشود که بدعهدی‌شان برای همه عیان شده است؛ با این اقدامات، هیچ مشکلی در تامین ارز، فروش نفت و ذخایر طلا نخواهیم داشت. اگر «قطع امید کامل از غرب» در نهادها نهادینه شود، می‌توان به راهکارهای بزرگی رسید که باعث رقم خوردن اتفاقات مهم و بزرگی برای کشور می‌شود.
این عضو کمیسیون برنامه و بودجه در پایان خطاب به مردم گفت: مردم عزیز بدانند کل مراودات ایران با غرب و کشورهای اروپایی و آمریکا در طول سال‌های اخیر و حتی قبل‌تر از آن، در بالاترین نسبت به پنج درصد هم نرسیده و اکثر مراودات ما با کشورهای همسایه و شرق است. اکنون می‌توان از فرصت به وجود آمده استفاده کرد به خصوص نسبت به کشورهایی که در شورای امنیت با حمایت از ما، رأی ممتنع و موافق دادند. باید ارتباطات با این کشورها را افزایش داد تا بتوان به سلامت از این مرحله عبور کرد.
از منظر امنیتی نیز، روابط پایدار با همسایگان به ایران امکان می‌دهد در مقابله با تهدیدات مشترک از جمله قاچاق، تروریسم و بی‌ثباتی مرزی نقش فعال‌تری ایفا کند. اعتمادسازی منطقه‌ای می‌تواند سطح همکاری امنیتی را ارتقا دهد و همزمان جایگاه ایران را در معادلات سیاسی خاورمیانه و آسیای مرکزی تقویت کند. سیاست‌گذاران معتقدند که امنیت پایدار در منطقه تنها زمانی محقق می‌شود که کشورهای همجوار از مسیر گفت‌وگو و همکاری پیش بروند، نه رقابت و تقابل.
در کنار ابعاد اقتصادی و امنیتی، دیپلماسی فرهنگی نیز می‌تواند مکمل این سیاست باشد. اشتراکات زبانی، مذهبی و تاریخی ایران با بسیاری از همسایگان ظرفیت بزرگی برای گسترش روابط انسانی و فرهنگی فراهم کرده است. تبادلات دانشگاهی، گردشگری و همکاری‌های علمی می‌تواند تصویری مثبت از ایران در افکار عمومی کشورهای منطقه بسازد و در نتیجه روابط اقتصادی و سیاسی را نیز تسهیل کند.
در نهایت، می‌توان گفت توسعه روابط خارجی با همسایگان در شرایط تحریم، یک انتخاب تاکتیکی نیست، بلکه راهبردی برای بقا و پیشرفت ایران است. با بهره‌گیری از ظرفیت‌های جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی منطقه و با تقویت دیپلماسی فعال و هماهنگی میان دستگاه‌های تصمیم‌گیر، می‌توان بخش قابل‌توجهی از فشار تحریم‌ها را خنثی کرد. این همان نکته‌ای است که بارها از سوی نمایندگان مجلس و مقامات دولتی تکرار شده است: «سیاست همسایگی باید از یک شعار به برنامه‌ای دائمی و ساختاری تبدیل شود.» اگر این هدف با جدیت دنبال شود، ایران می‌تواند نه تنها در برابر تحریم‌ها مقاومت کند، بلکه در مسیر توسعه پایدار و اثرگذاری بیشتر در منطقه گام بردارد.