آگاه: ابوالفضل بیهقی، مورخ و دبیر دربار غزنویان، در حدود سال ۳۸۵ هجری قمری در منطقه بیهق خراسان به دنیا آمد و زندگی خود را تا سال ۴۷۰ هجری قمری در غزنین ادامه داد. او یکی از دیوان‌سالاران و نویسندگان برجسته عصر غزنوی بود و موقعیت اداری او در دربار این امکان را فراهم کرد تا به اسناد و وقایع مهم تاریخی دسترسی پیدا کند و وقایع روزمره سیاست و دربار را از نزدیک مشاهده کند. بیهقی تحصیلات خود را در زمینه‌های ادبی و دبیری ادامه داد و توانست با نثر فارسی روان و شیوا، رویدادهای تاریخی را ثبت کند.
اثر برجسته او، «تاریخ بیهقی»، که گاهی با نام «تاریخ مسعودی» نیز شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین منابع تاریخی مربوط به دوره غزنویان به شمار می‌رود. این کتاب تاریخ پادشاهی مسعود غزنوی و وقایع دوران پیش از او را روایت می‌کند و بخش‌هایی نیز درباره سلسله‌های صفاری و سامانی دارد. ساختار اولیه کتاب شامل حدود ۳۰جلد بود، اما بخش عمده‌ای از آن در زمان سلطان مسعود از بین رفت و امروز تنها پنج جلد از آن در دسترس است. اهمیت این اثر نه تنها به دلیل ثبت دقیق وقایع سیاسی و اجتماعی، بلکه به خاطر نثر ادبی و سبک داستان‌گونه آن است که شخصیت‌ها، گفت‌وگوها و جزئیات زندگی دربار را به تصویر می‌کشد.
ویژگی‌های ادبی و تاریخی تاریخ بیهقی
تاریخ بیهقی هم به لحاظ تاریخی و هم ادبی ارزشمند است. نویسنده با دقت در جزئیات وقایع و تحلیل رفتار شخصیت‌ها، تصویری جامع از جامعه، فرهنگ و ساختار سیاسی دوران غزنویان ارائه می‌دهد. نثر فارسی این اثر ساده و روان، همراه با زیبایی‌های ادبی و کنایه‌های ظریف است که بعدها تاثیر زیادی بر نویسندگان و مورخان بعدی داشته است. به همین دلیل تاریخ بیهقی نه تنها منبعی معتبر برای پژوهشگران تاریخ ایران محسوب می‌شود، بلکه نمونه برجسته‌ای از نثر کلاسیک فارسی است که نقش مهمی در تکامل ادبیات تاریخی ایران ایفا کرده است. یکی از ویژگی‌های مهم تاریخی که درباره این کتاب گفته شده، گزارش حقیقت و رعایت انصاف در اظهار نظرها، بیان مطالب و نکات اخلاقی، شناخت مولف از جامعه عصر خود و تحلیل علل وقایع، معرفی منبع روایات و اطلاعات نویسنده در هر موضوع و تحلیل درستی یا نادرستی آنها، معرفی اشخاص و احوال و مشاغل آنان، اشاره به مراسم و آداب و رسوم مردم در عصر خود است.
گاه به اشتباه میان نثر کسی مثل بیهقی با نثر سعدی مقایسه صورت می‌گیرد در حالی که نکته‌ای که نباید از آن غافل شد این است که بیهقی از نظر زمانی چند قرن بر سعدی تقدم دارد. بیهقی کتابش را در سال ۴۵۰ هجری نگاشته و چنان که می‌دانیم، سعدی گلستان را در سال ۶۵۶ هجری، یعنی حدود ۲۰۰ سال پس از بیهقی، تالیف کرده است، بنابراین فضل تقدم با بیهقی است. همچنین نثر سعدی و گلستان، اگرچه بسیار خوانده شده و در مدارس تدریس می‌شود، نثری انشایی است. با نثر گلستان نمی‌توان مقاله پژوهشی و گزارش رسانه‌ای تهیه کرد. اما بهترین متن تاریخ بیهقی، به یقین متنی پخته و فاضلانه است، متنی دبیرانه که به ویژه برای اهل قلم امروز بسیار سودمند است. جایی می‌گوید که استادم چنین می‌نوشت و این را تنها کسی درک می‌کند که قلم به دست گیرد تا وسعت کلام را بفهمد. تاریخ بیهقی از این دست است.
تا حدود ۱۵۰-۲۰۰ سال پیش، تاریخ بیهقی در انحصار خواص بود؛ بزرگان و اهل فضل آن را می‌خواندند و می‌فهمیدند، مانند ملک‌الشعرا بهار و دکتر یوسفی که در محافل آن را مطالعه می‌کردند اما در سال‌های اخیر دیگر اینطور نیست و به واسطه جلسات بیهقی‌خوانی و شرح و تصحیح‌های فراوانی که درباره این اثر نوشته شده، این متن تاریخی هم جای خود را در میان سایر آثار کلاسیک پیدا کرده است. از حدود ۱۵۰ سال پیش، تاریخ بیهقی ابتدا در هند تصحیح و چاپ شد، سپس در ایران توسط ادیب پیشاوری و پس از آن به همت سعید نفیسی، فیاض، غنی و در نهایت دکتر فیاض مورد تصحیح قرار گرفت. آخرین بار هم توسط مهدی سیدی فَرُّخَد به همراه جعفر یاحقی تصحیح و توسط نشر سخن منتشر شد. در این تصحیح، هم تصحیح متن و هم شرح آن انجام و در سه نسخه: «تاریخ بیهقی دیبای دیداری»، «دیبای ضربت» منتشر شد.
مهدی سیدی فَرُّخَد یک کانال تلگرامی بیهقی‌خوانی هم دارد که در ایران و سایر کشورهای جهان مخاطبان بسیاری دارد. او تاکنون کتاب بیهقی را دو بار از آغاز تا پایان خوانده و شرح داده و این اقدام، از جمله همان فعالیت‌هایی است که بیهقی را از انحصار خواص خارج کرده و عموم اقشار با این متن تاریخی آشنا می‌شوند.
چرا باید تاریخ بیهقی بخوانیم؟
محمدجعفر یاحقی، پژوهشگر و استاد زبان و ادبیات فارسی در پاسخ به این سوال که «تاریخ بیهقی» برای انسان امروز چه آورده‌ای می‌تواند داشته باشد و چرا مخاطب امروز باید «تاریخ بیهقی» بخواند، می‌گوید: آثار بزرگی مانند «تاریخ بیهقی»، «شاهنامه» و آثار بزرگانی چون سعدی و مولوی پشتوانه زبان فارسی هستند. زبان امروز ما متکی بر این متون است بدون اینکه لازم باشد یا توصیه شود که مستقیما از آنها استفاده شود. باید این متون را خواند و متناسب با زبان خاص امروز دانش و معرفتی را که در این متن‌ها وجود دارد، کشف کرد. نفس خواندن متون قدیم و آشنا بودن با آنها به انسان مهارت می‌دهد. زمانی که اثری را می‌خوانیم سرشار می‌شویم، زبان و قلم و نگاه و فکرمان باز می‌شود و این آثار در آدمی به صورت غیرمستقیم اثر دارد. البته گاه می‌توان با احتیاط با توجه به تغییراتی که در معنای کلمات صورت گرفته و با توجه به نیازهای روزگار خودمان از آنها به صورت مستقیم استفاده کرد. وی در خصوص این موضوع که برخی می‌گویند خواندن متون کهن سخت است معتقد است: کمی ما را از متون قدیم ترسانده‌اند؛ جوان‌ها می‌ترسند که متون را نمی‌فهمند. آیا زمانی که شما فیلمی می‌بینید یا کتابی می‌خوانید همه‌اش را متوجه می‌شوید؟ ممکن است چیزهایی را متوجه نشوید اما اگر درصدی از آن را هم متوجه شوید غنیمت است بنابراین باید این کتاب را خواند و سراغش رفت. اگر شروع به خواندن کنید کم‌کم به سبک نویسندگی بیهقی عادت می‌کنید و بسیاری از مجهولات مشخص می‌شود. من جوانان را تشویق و توصیه می‌کنم تا فارسی‌زبانان، دانشجویان، معلمان و دانش‌آموزان تاریخ بیهقی را بخوانند و نترسند از اینکه آن را نفهمند، هرچه را که متوجه شوند غنیمت است.
یاحقی در پایان خطاب به جوانان می‌گوید: «تاریخ بیهقی» سزاوار خواندن است، درست است که یک متن قدیمی است و دست‌اندازهایی دارد اما نگران نباشید و بخوانید و هر اندازه از آن فهم کنید، غنیمت است. توصیه من این است این متون را بخوانید زیرا آنها پشتوانه زبان فارسی هستند. زبان فارسی هویت ماست و اگر ایرانیت با چیزهایی معنا شود یکی از آنها زبان فارسی است. این زبان سابقه تاریخی چندهزارساله دارد و این زبان تاریخی محترم و مقدس است به‌خصوص اینکه به ما هویت و سرفرازی و ایرانیت می‌دهد و ما را در فرهنگ خودمان مستحکم می‌کند.
پیشنهاد بیهقی‌خوانی برای بچه‌ها
انتشارات قدیانی چندی پیش یک مجموعه کتاب منتشر و در آن سعی کرده است هم جنبه‌های تاریخی و هم ابعاد ادبی و شخصیتی بیهقی را معرفی کند و گروه سنی کودک را با وقایع و شخصیت‌های مهم عصر غزنویان آشنا سازد. این اقدام در راستای گسترش فرهنگ مطالعه تاریخی و ایجاد علاقه به منابع معتبر تاریخی در میان نسل کودک صورت گرفته است.
این آثار که با هدف آشنایی نوجوانان با تاریخ ایران و معرفی جایگاه بیهقی در ادبیات و تاریخ‌نگاری تهیه شده‌اند، تلاش دارند نثر شیوا و روایت‌های قابل توجه او را در قالبی قابل فهم و دلنشین برای نسل کودک ارائه کنند. اگر کودک و نوجوانی دارید که علاقه‌مند متون تاریخی است، عناوینی که در ادامه می‌آید می‌تواند گزینه مناسبی برای خوانش آثار کلاسیک برای فرزندان‌تان باشد:
۱. قصه‌های قشنگ و قدیمی ۲۴ (۱۰ قصه از تاریخ بیهقی)
۲. ۱۰ قصه تصویری از تاریخ بیهقی (مجموعه رحلی)
۳. قصه‌های تصویری از تاریخ بیهقی (۰۱)
۴. قصه‌های تصویری از تاریخ بیهقی (۰۲) مشاوران خردمند
۵. قصه‌های تصویری از تاریخ بیهقی (۰۳) بره فراری
۶. قصه‌های تصویری از تاریخ بیهقی (۰۴) حسنک وزیر
۷. قصه‌های تصویری از تاریخ بیهقی (۰۵) دو مرد زاهد
۸. قصه‌های تصویری از تاریخ بیهقی (۰۶) روز هشتم
۹. قصه‌های تصویری از تاریخ بیهقی (۰۷) طاووس‌های سرزمین غور
۱۰. قصه‌های تصویری از تاریخ بیهقی (۰۸) فرجام بَکتوزون
۱۱. قصه‌های تصویری از تاریخ بیهقی (۰۹) اشتباه کوچک
۱۲. قصه‌های تصویری از تاریخ بیهقی (۱۰) کوچ استاد
نظر شما