آگاه: هرگاه بخواهیم تاثیر یک عامل مانند واقعه عاشورا را در هویت فرهنگی یک جامعه بررسی کنیم، می‌بایست بتوانیم نشانه‌های این عامل را در ابعاد هویت فرهنگی بجوییم. در واقع عاشورا تاثیر چندجانبه‌ای بر هویت داشته و ابعاد مختلف آن را تغییر داده است که گاهی عمیق و گاهی سطحی و کم‌عمق هستند. اما پیش از پاسخ به این پرسش، می‌بایست ببینیم عاشورا و قیام امام حسین(ع) چه ابعاد و مولفه‌هایی دارد تا بتوان تاثیر آن را بر هویت جامعه ایران بررسی کرد.
هرگاه سخن از عاشورا و قیام امام حسین(ع) می‌شود، می‌توان سه قسم موضوع را بررسی کرد:
- اول خود قیام امام حسین(ع) از آغاز تا عصر عاشورا.
- دوم جریان پس از قیام امام حسین(ع) که از عصر عاشورا آغاز شده و تا امروز هم ادامه دارد.
- سوم حواشی و سنن بعدی این قیام، مواردی مانند گریه بر حسین(ع)، حب اهل‌بیت(ع) و امام حسین(ع)، سنت‌های عزا، مرثیه‌سرایی و ادبیات عاشورایی، تعاملات اجتماعی شکل‌گرفته حول موضوع عزای امام حسین(ع).
در واقع هریک از این سه موضوع، تاثیرات زیادی در دوره‌های بعدی خود داشته‌اند؛ از یک‌سو، خود قیام و فلسفه آن، سخنرانی‌های امام(ع)، رویدادهای تاریخی و وقایعی که منجر به قیام و درنهایت شهادت امام(ع) و یارانش شده است. از سوی دیگر، اتفاقات تاریخی که پس از شهادت امام روی داد و از عصر عاشورا با محوریت حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) آغاز شد و پس از آن با قیام‌ها و جریانات گوناگون ادامه یافت. در انتها نیز سنت‌هایی که پیرامون و حول موضوع عاشورا شکل گرفتند و یکی از عمده‌ترین تاثیرات هویتی نیز ناشی از این سنت‌هاست. این سه موضوع بر جریانات هویتی فرهنگی شیعه و بالاخص ایرانیان دوستدار اهل‌بیت(ع)، تاثیرات بسیاری نهاده است.
حال که از یک‌سو، هویت فرهنگی و از سوی دیگر، موضوع عاشورا و ابعاد آن شناخته شد، می‌توان به نقش عاشورا در ساخت هویت فرهنگی ایرانیان پرداخت. بدین منظور، برخی از مهم‌ترین ساحت‌های هویت فرهنگی متأثر از عاشورا (در هر سه بُعد) مورد بررسی و اشاره قرار می‌گیرد:
- اسطوره‌ها: اولین کارکرد عاشورا در ساحت هویت فرهنگی، اثرگذاری عمیق بر اسطوره‌های ایرانیان شیعه است. ایرانیان که از دیرباز اسطوره‌های خود را در قالب ادبیات ریخته بودند، در طول تاریخ آرام‌آرام واقعه عظیم عاشورا را نیز به باورهای اسطوره‌ای خود وارد کردند و با آن درآمیختند. تا جایی که بسیاری از شخصیت‌های عاشورایی، امروز به نمادهای اسطوره‌ای تبدیل شده‌اند. امام حسین(ع) مظهر عبادت، عبودیت، رهبری و ایستادگی، حضرت ابوالفضل(ع) مظهر وفاداری، استقامت و قدرت، حضرت زینب(س) مظهر صبر و مقاومت و ایثار و... در حقیقت، یکایک شخصیت‌های عاشورا در طول تاریخ برای ایرانیان جایگاه اسطوره‌ای و نمادین یافته‌اند که این امر تاثیرات عمیقی بر هویت و شخصیت ایرانیان داشته است.
الگوگیری و شبیه‌سازی به اساطیر و بزرگان، همواره یکی از راه‌های هویت‌یابی و ساخت شخصیت است؛ چراکه انسان به دنبال کمالات و خوبی‌هاست و یافتن این خوبی‌ها در اساطیر ممکن است.
تفکیک دقیقی بین افسانه و اسطوره وجود دارد. افسانه‌ها ریشه در واقعیت ندارند و ساخته‌وپرداخته ذهن انسان هستند، هرچند که افسانه‌ها نیز از نیازهای زمان خود وام گرفته شده‌اند، اما اساطیر ریشه در واقعیت دارند و پیوند عمیقی با تجربه زیسته انسان برقرار می‌کنند و خود را در نسل‌های گوناگون بازتعریف کرده و متبلور می‌شوند.
- باورها و اعتقادات: هرچند ایرانیان به‌واسطه عشق به امام علی(ع) مذهب شیعه را به‌راحتی پذیرفتند، ولیکن نقش عاشورا نیز در پذیرش و تعمیق این مذهب در ایرانیان غیرقابل‌انکار است. واقعه عاشورا به‌دلیل جنس خاص خود (مظلومیت، حق‌طلبی، آزادگی، پهلوانی و...) با ساختار فرهنگی ایرانیان قدیم همخوانی زیادی داشته و لذا بسیاری از مردم دین خود را از گذرگاه و دروازه عاشورا پذیرفته یا درونی کرده‌اند. امروز نیز خیل بسیاری از جوانان دیده می‌شوند که شور و شعور حسینی در ایام نوجوانی و جوانی، منجر به پذیرش و درونی کردن اسلام و شیعه در آنها شده است. از سوی دیگر، عاشورا تاثیر شگرفی بر عرفان و عبادت عملی داشته است؛ تا جایی که بسیاری از عرفا، امام حسین(ع) را نماد یک عارف کامل برمی‌شمرند و این مسئله به‌صورت غیرمستقیم تاثیرات عظیمی بر جریان عرفان اسلامی (که بسیاری از جامعه ناخواسته با آن درگیر هستند) گذاشته است.
- سنن عزاداری: یکی دیگر از تاثیرات عاشورا، شکل‌گیری سنن عزاداری است. از یک‌سو ارزش یافتن گریه بر حسین(ع) و از سوی دیگر، شکل‌گرفتن فرهنگ‌های گوناگون عزا متناسب با مقتضیات هر فرهنگ، نشان از درهم‌تنیده شدن موضوع عزا با فرهنگ ایرانیان داشته است. به‌گونه‌ای که امروزه در ایران تنوع و تکثر بسیار گوناگون عزاداری در ساحت‌های مختلف دیده می‌شود. لذا می‌توان گفت عزاداری برای عاشورا، یکی از مهم‌ترین سنت‌های امروز ایرانیان است که به‌نحوی حافظه فرهنگی ایشان را نیز شکل داده است. بسیاری از این سنت‌ها قدمت چندصدساله دارند و مهر تایید دینی نیز خورده‌اند که همین امر منجر به درونی شدن و عمق یافتن آنها شده است.
- زبان: عاشورا بر زبان عمومی مردم اثرگذار بوده و بسیاری از گزاره‌های مورداستفاده در ادبیات عامه از مفاهیم مرتبط با عاشورا استخراج شده است که نشان از پیوند عمیق عاشورا و هویت فرهنگی مردم دارد. عبارت‌هایی مانند صحرای کربلا، راست حسینی، سلام‌دادن بر اباعبدالله بعد از نوشیدن آب و... ازجمله این عبارت‌هاست. زبان و فرهنگ و اندیشه پیوند عمیقی با یکدیگر دارند. انسان‌ها در راستای زبان خود می‌اندیشند و پویایی و تحول زبان ناشی از پویایی فرهنگ‌هاست. وقتی موضوعی وارد زبان می‌شود، یعنی برای آن لغت تعریف شده و استعمال می‌شود، بدین معناست که در عمق ذهن انسان‌ها وجود دارد، در زندگی آنان نقش داشته و بر آن تاثیر نیز دارد. عاشورا و عناصر آن در زبان ما متبلور است؛ بنابراین در عمق ذهن انسان‌ها و زندگی آنها حضور دارد و وارد بر متن زندگی شده است.
- ادبیات و هنر: ادبیات یکی از مهم‌ترین ظرف‌های تبلور عناصر فرهنگی است که به‌دلیل هنر، زیبایی و بُعد لذت‌آفرینی که دارد، به‌راحتی پذیرفته شده و هویت‌سازی می‌کند. مهم‌ترین تاثیر عاشورا بر ادبیات و هنر، عبارت است از اشعار آیینی، ادبیات حماسی آیینی، تعزیه و... درحقیقت امروزه جریان‌های ادبی و هنری داریم که درون فضای تشکیل‌شده با محوریت عاشورا تنفس می‌کنند.
- صفات اجتماعی ایرانیان: فرهنگ هر جامعه از دو بخش فرهنگ عمومی و خرده‌فرهنگ‌ها تشکیل شده است. فرهنگ عمومی براساس شناخت عمومی که یکی از اقسام شناخت و جامعه‌پذیری در جامعه است حاصل می‌شود. آنچه از آن به‌عنوان صفات اجتماعی یا خلقیات ایرانیان یاد می‌شود ریشه در فرهنگ عمومی ایران دارد. فرهنگ عمومی، خود از مجموعه ارزش‌ها و هنجارها و سایر پدیده‌های اجتماعی ساخته شده است. این ارزش‌ها و هنجارها روحیات جامعه را شکل می‌دهد. یکی دیگر از تاثیرات عاشورا بر هویت فرهنگی ایرانیان، نقش آن در پررنگ‌کردن برخی صفات و روحیات جمعی در ایرانیان است؛ به‌عنوان‌مثال، سلطه‌ناپذیری، عزت‌طلبی و امثالهم، ازجمله صفاتی هستند که از ویژگی‌های بارز ایرانیان محسوب می‌شوند.
- فرهنگ شهادت‌طلبی، ایثار و غیره: فرهنگ شهادت‌طلبی که نمونه بارز آن در انقلاب و جنگ تحمیلی دیده شد، از مولفه‌هایی است که کاملا ریشه در عاشورا دارد. صرفا کافی است به شعارها، فضای گفتمانی و گفت‌وگویی جامعه در آن دوران نگاهی بیندازیم تا تاثیر عاشورا بر این حوزه‌ها مشخص شود.
در کنار این حوزه‌ها، می‌توان مثال‌های بسیار دیگری نیز برشمرد که عاشورا بر آنها تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم گذاشته است. لذا می‌توان چنین نتیجه گرفت که عاشورا بدون شک تاثیر عمیقی بر هویت فرهنگی ایرانیان گذاشته و جزءلاینفک فرهنگ ایرانی-اسلامی ما شده است.
نظر شما