آگاه: زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه یکی از جاذبه‌های تاریخی شهر یزد به حساب می‌آید که به‌سبب تاریخ مبهم خود، از شهرت زیادی برخوردار است. در ورودی این بنا بسیار کوتاه است؛ اما پس‌ از ورود به صحن مدرسه، عظمت و بزرگی این بنای تاریخی با معماری اسلامی دوره ایلخانی تحسین شما را به‌همراه خواهد داشت. یکی از نکات جالب در مورد مدرسه‌ ضیائیه، شباهت زیاد گنبد این عمارت تاریخی به گنبد بقعه‌ دوازده امام یزد است. این اثر در تاریخ ۲۳ اسفند ۱۳۴۶ هجری شمسی با شماره ثبت ۷۷۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و درحال‌حاضر، فروشگاه‌های صنایع‌دستی جذابی در این مکان فعالیت می‌کنند که می‌توانید شاهد روند تولید انواع آنها باشید.
در بین آثار تاریخی شهر یزد، مدرسه‌ ضیائیه با قدمتی حدود هشت قرن همانند کوهی استوار از دل تاریخ بر جای مانده است. این بنا را بیشتر به نام زندان اسکندر می‌شناسند و گفته می‌شود اسکندر مقدونی در مسیر خود به ری، در مکانی که یزد کنونی بوده است، زندانی ساخت که آن را «کِثه» می‌گفتند. بعدها در دوران ساسانیان به‌ فرمان یزدگرد اول در این محل، شهری بنا شد که آن را «یزدان گرد» نام نهادند. هرچند در هیچ‌یک از اسناد تاریخی نوشته‌ای مبنی بر حضور یا عبور اسکندر از این مکان یا شهر باستانی یزد ثبت نشده است و تنها مورخان محلی یزد، آن را مطرح کرده‌اند.
با وجود این‌، می‌توان از این شهر به‌عنوان موقعیت استراتژیکی مناسبی جهت استقرار نیروهای نظامی یونانیان نام برد که همین امر موجب تسهیل در تسخیر ایالات پارس و ماد توسط اسکندر شد. همچنین موسسات راهداری و ایستگاه‌های چاپار در مسیر راه پارس به خراسان و ری به کرمان، از یزد عبور می‌کرد.
بنابراین حضور مکانی برای مخالفان اسکندر در شهر یزد، چندان دور از تصور نخواهد بود. احتمالا نقل‌قول تاریخ‌نویسان محلی یزد به‌ حمله‌ اسکندر مقدونی به ایران، سیل تبعیدیان اسکندر به شهر یزد و همچنین نفرت و هراس مردم آن زمان از اسکندر مقدونی، از جمله دلایل وجود نامی چون زندان اسکندر در این مکان است. در سده۹ هجری قمری، پژوهشگران تاریخ محلی یزد، ازجمله جعفری در تاریخ یزد و کاتب در تاریخ جدید یزد، نام کثه را با روایت‌های زندان سکندر درآمیخته‌اند و کثه را نخستین بنای یزد پنداشته‌اند که به‌ فرمان اسکندر مقدونی ساخته شد و آن را «زندان ذوالقرنین» خوانده‌اند. در بخشی از دیوان حافظ به بیتی برمی‌خوریم که در مورد زندان اسکندر است: دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت / رخت بربندم و زی ملک سلیمان بروم.
پس از آنکه این بنا به ویرانه‌ای تبدیل شد، گودالی در یکی از قسمت‌های آن به وجود آمد که همگان آن را سیاه‌چال می‌پنداشتند و تصور زندان بودن این بنا در میان مردم قوی‌تر از پیش شد. در جریان مرمت و بررسی کارشناسان مشخص شد که این فرورفتگی در اثر احداث شبکه آبرسانی در زیر زمین به وجود آمده است. این فرورفتگی‌ها به‌جای آنکه نشانی از زندان باشند، به‌عنوان گواهی درباره هوش و ذکاوت ایرانیان در مورد تلاش برای تامین آب در سرزمین کویری بودند. اکثر کارشناسان کاربری زندان را برای این بنا رد کرده‌اند و معتقدند زندانی با عنوان زندان اسکندر وجود نداشته یا اگر بوده، به‌صورت بنایی جدا از مدرسه ضیائیه ساخته شده است.
در کتاب یادگارهای یزد، نوشته ایرج افشار و برخی منابع دیگر، به این بنا با عنوان مدرسه، مسجد و آرامگاه اشاره شده و از زندان حرفی به میان نیامده است. احتمال می‌رود که زندان اسکندر امروزی بقایای یکی از خانه‌های خاندان رضی و گنبد بنا، باقی مانده بقعه قبور آن‌ها باشد.
معین‌الدین نطنزی، از مورخان قرن نهم هجری، در نوشته‌های خود سرزمین یزد را به‌عنوان زندان ضحاک معرفی کرده است. این شهر در دوره فرمانروایی آل‌مظفر از نظر فرهنگی و ایجاد مراکز تعلیم و تربیت به اوج شکوفایی رسید و در هیچ جای ایران به‌اندازه یزد، دارالتعلیم به وجود نیامد؛ به‌گونه‌ای که یزد به «دارالعلم» معروف شد. ازاین‌رو، مدارس در این شهر بیشترین تعداد را داشت و مدرسه ضیائیه نیز یکی از این مدارس بود.
در واقع، کارشناسان بر این عقیده‌اند که این بنا به‌عنوان مدرسه‌ در سال۶۳۱ هجری قمری توسط ضیاءالدین حسین رضی، عارف معروف، بنیان نهاده شد و در سال۷۰۵ هجری قمری، پسران وی به نام‌های مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی آن را تکمیل کردند. مدرسه ضیائیه بیش از ۷۰۰سال پیش محل تدریس بود و میزبانی مجالس بحث و بررسی بزرگان و علما را بر عهده داشت. براساس شواهد تاریخی خاندان رضی، در اطراف این بنا خانه‌های عالی و بادگیرهای بلند ساخته بودند. در آن زمان این ساختمان درگاه بلند، دو مناره رفیع و باغچه‌ای پر از درخت داشت و کتابخانه و حمام روبه‌روی بنا قرار گرفته بودند.
معماری مدرسه‌ ضیائیه از ویژگی منحصربه‌فردی برخوردار است؛ چراکه در عین سادگی، زیبایی هنر آن دوران را به نمایش می‌گذارد. در ساخت این بنای عظیم تاریخی از هیچ نوع تزیینات کاشی‌کاری استفاده نشده است. به نظر می‌رسد تنها از خشت خام برای ساخت عمارت مدرسه بهره برده باشند که شاید همین امر بیان‌کننده‌ دلیل استقامت و ماندگاری آن تا قرن معاصر باشد.
مدرسه ضیائیه بنایی با معماری آذری است؛ سبکی منسوب به آذربایجان که در معماری ایرانی پس از اسلام و در زمان حکومت ایلخانان بر ایران رواج یافت و با عنوان سبک مغول یا ایرانی ـ مغول نیز شناخته می‌شود.
گنبد مدرسه‌ ضیائیه با ۱۸متر ارتفاع از خشت خام ساخته شده است و گچ‌بری‌های آن که با نقاشی آبرنگ طلایی و لاجوردی تزیین شده‌اند، زیبایی فوق‌العاده‌ای برای این عمارت رقم زده‌اند. متاسفانه پس از گذشت هشت قرن از قدمت این بنای باستانی تنها قسمتی از این نقاشی آب‌رنگ روی گچ سفید وجود دارد. به فضای زیر گنبد، گنبدخانه می‌گویند که آسیب‌های زیادی دیده و آثاری از کتیبه‌های آن بر جای نمانده است. در این محل موزه‌ای کوچک قرار دارد که کتیبه‌ها و سنگ قبرهایی در آن نگهداری می‌شود.
 تعداد زیادی هتل و رستوران سنتی و مدرن در نزدیکی مدرسه ضیائیه یزد یافت می‌شود که فرصت یک اقامت دلنشین و صرف غذایی خوشمزه در بافت تاریخی یزد را برای شما فراهم می‌کنند.