آگاه: پیش از انقلاب ویترین مغازه‌ها از شیر و پنیرهای خارجی پُر بود. در داخل کشور هم دامداری سنتی بود، کارخانه‌های فرآوری برای تولید پنیر و کره و محصولات لبنی کافی نبود. کل خرید گندم از کشاورز به ۵۰۰هزار تن می‌رسید و برای تامین این محصول بسیار اساسی هم وابسته به واردات بودیم. بااین‌حال و باوجود داشتن ساختار سنتی، محرومیت و عدم توسعه مناطق روستایی باقی مانده از دوره قبل و همچنین بروز ﺧﺸﻜﺴﺎلیﻫﺎی متناوب و تغییرات آب‌وهوایی که سایه شوم خود را در همه بخش‌ها به‌صورت گرم‌شدن زمین، باد و سیل و سیلاب افکنده است، ﻛﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزی در فاصله سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۴۰۰ از ۲۶ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ ﺑﻪ ﺣﺪود ۱۳۳ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓت. این رقم که آخرین آمار مستندشده در این بخش به شمار می‌رود رشد ۵۰۰درصدی داشته یعنی میزان تولید پنج برابر شده است. همچنین رشد دوبرابری سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی نسبت‌به پیش از انقلاب رشد بخش کشاورزی تنها در افزایش تولیدات بخش نبوده، بلکه سهم آن در تولید ناخالص داخلی کشور نیز تقریبا در ۴۵سال گذشته دوبرابر شده است. از سوی دیگر، طبق آخرین اعلام وزارت جهاد کشاورزی ﺳﻬﻢ این ﺑﺨﺶ در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ داﺧل (GDP) ۱۱درصد است.
در این میان، جمعیت کشور با ۱۴۰درﺻﺪ رشد از ﺣﺪود ۳۵ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از ۸۴ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ افزایش یافته است؛ به این ترتیب، ﺳﺮاﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ محصولات کشاورزی نیز ﺑﺎ رﺷﺪی ﻣﻌﺎدل ۱۰۹درﺻﺪ از حدود ۷۴۰ ﺑﻪ ۱۵۵۰ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ. براساس داده‌های وزارت جهاد کشاورزی، اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮاﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻛﺸﺎورزی ﻧﺎشی از اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮاﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت زراعی، ﺑﺎﻏﺒﺎنی، دام و ﻃﻴﻮر و آﺑﺰﻳﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺳﺮاﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺑﺎﻏﺒﺎنی با ۲۹۰درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ از ۱۰۲ به ۲۹۶کیلوگرم، ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت زراعی با ۸۶درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ از ۵۵۷ به ۱۰۳۵کیلوگرم، ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت آﺑﺰی با ۱۳۰۰درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ از یک به ۱۴کیلوگرم و ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت دام و ﻃﻴﻮر با ۹۴درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ از ۹۵ به ۱۸۴کیلوگرم طی ﭼﻬﺎر دﻫﻪ رسیده اﺳﺖ.
افزایش تولید در محصولات
علاوه‌براین خودکفایی در تولید گندم و شکر پس از انقلاب اسلامی روند افزایش تولید در برخی محصولات اساسی هم مناسب بوده و موجب شده است مضاف بر ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫـﺎی داﺧﻠـی ﻛﺸـﻮر و خودکفایی در محصولاتی مانند مرغ، تخم‌مرغ لبنیات به‌ویژه پنیر و بهبود چشمگیر ضریب خوداتکایی در سایر محصولات ایجاد شود. ایران پس از انقلاب اسلامی در تولید گندم هم به خودکفایی کامل رسید اما اواخر دهه۹۰ به‌دلیل خشکسالی و مدیریت غلط در تعیین نرخ خرید تضمینی واردکننده شدیم. تولید شکر هم به آستانه خودکفایی در کشور رسیده است؛ به‌طوری‌که در سال‌های اخیر سالانه یک‌میلیون تن شکر وارد می‌کردیم. بخش زیادی از پیشرفت‌های کشاورزی مرهون به‌کارگیری ﻓﻨﺎوری، تحقیقات کشاورزی و استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان بوده است که با اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ، ارزش اﻓﺰوده ﺳﺮاﻧﻪ ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزی ﺑﺎ ۲۳۹درﺻﺪ رﺷﺪ از ۳۳ﻣﻴﻠﻴﻮن رﻳﺎل ﺑﻪ ۱۱۱ﻣﻴﻠﻴﻮن رﻳﺎل اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺻـﺎدرات ﺳﺮاﻧﻪ محصولات کشاورزی از ﺣﺪود ۱۳دﻻر در ﺳﺎل۱۳۵۶ ﺑﻪ ۷۱دﻻر رسیده است؛ به‌عبارت‌دیگر، ﺻﺎدرات ﻛﺸﺎورزی ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﻣﺰﻳﺖﻫﺎی نسبی و رﻗﺎبتی بیش از ۱۰برابر شده و از ۴۴۳ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر ﺑﻪ ۵۵۰۴ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر رسیده است. در بین تولیدات کشاورزی، بخش باغبانی شاه‌بیت تولیدات را دارد و نقش مهمی در تامین داخل و رشد صادرات داشته است از سال۱۳۵۶ تا ۱۳۹۷ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺑﺎﻏﺒﺎنی ﻛﺸﻮر ﺑﺎ رﺷﺪی حدود ۵۵۰درﺻﺪ از ۳.۵ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ ﺑﻪ ۲۵ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ، تولیدات زراعی با رشد حدود ۳۲۰درصدی از ۲۰میلیون به ۸۴میلیون تن، محصولات دام و طیور با رشد ۳۳۰درصدی از ۳۵میلیون به ۱۵میلیون تن و تولیدات شیلات و آبزیان با رشد ۲۱۰۰درصدی از ۵۰هزار تن به بیش از ۱.۱میلیون تن اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ. یکی از ابتکارات در رشددادن تولیدات شیلاتی تولید و پرورش ماهی در قفس است که برای اولین‌بار در کشور اجرایی می‌شود تولید در قفس‌های تعبیه‌شده در آب دریاها انجام می‌شود و با این روش تاکنون ده‌ها هزارتن ماهی تولید شده است.
توسعه امور زیربنایی
به‌دلیل محدودیت منابع، به‌ویژه محدودیت منابع آب که حکایت از کاهش بیش از ۷۰درصدی سرانه آب تجدیدپذیر در نیم‌قرن گذشته دارد، رشد بخش کشاورزی را در ۴۵سال گذشته باید عمدتا مرهون تدابیر مدیریتی در ارتقای بهره‌وری، به‌ویژه بهره‌وری آب کشاورزی دانست که اکنون به بیش از ۴۲درصد رسیده و به ازای هرمترمکعب آب ۱۵۰۰گرم محصول تولید می‌شود.
توسعه امور زیربنایی، استفاده از دانش و فناوری نوین و سرمایه‌گذاری مناسب در این زمینه را می‌توان از دلایل رشد دانست، چنانکه با وجود کاهش بارش و منابع آب، مجموعه تدابیر موجب رشد چشمگیر تولیدات کشاورزی شده است. سامانه‌های نوین آبیاری به‌عنوان یکی از زیرساخت‌های افزایش بهره‌وری آب در زراعت موردحمایت بوده و از این‌رو، از اراضی تحت سامانه‌ها از حدود ۳۷هزار هکتار در سال۱۳۵۶ به حدود ۲.۵میلیون هکتار افزایش یافته است. زهکشی زیرزمینی نیز برای اولین‌بار به مساحت ۳۹۰هزار هکتار پس از انقلاب اسلامی در کشور انجام گرفته است. در نگاهی آینده‌نگر و به‌منظور تداوم رشد تولید در بخش کشاورزی، به‌ویژه با اتکا به شیوه‌های بهره‌ور، چندین پروژه عظیم زیربنایی کشاورزی در زمینه توسعه شبکههای آبیاری و زهکشی و تجهیز نوسازی اراضی کشور در وسعتی حدود یک‌میلیون هکتار از اراضی انجام می‌شود که در تاریخ کشاورزی بی‌سابقه بوده و تدریجا با اتمام آنها، ظرفیت تولید از طریق بهره‌وری و اشتغال در بخش کشاورزی به‌طور قابل‌توجهی افزوده خواهد شد. در دوران پس از انقلاب اسلامی، تولید گندم به‌عنوان راهبردی‌ترین محصول کشاورزی بیش از سه‌برابر شده و از چهارمیلیون تن در سال۱۳۵۶ به حدود ۱۳.۵میلیون تن در سال۱۳۹۷ رسید. درحالی‌که سطح زیرکشت این محصول در این مدت فقط یک‌میلیون هکتار افزایش یافته است، پس از آن تولید گندم در سال‌های ۹۸ و ۹۹ عمدتا به‌دلیل خشکسالی و نداشتن برنامه مناسب خرید تضمینی کاهش یافت اما این نشان می‌دهد که ظرفیت‌های بسیار خوبی برای تولید این محصول راهبردی در کشور ایجاد شده است؛ درنتیجه افزایش تولید نیشکر از ۶۸۰هزار تن به بیش از ۷.۵میلیون تن و افزایش تولید چغندرقند از چهارمیلیون تن به بیش از هشت‌میلیون تن، تولید قند و شکر نیز از ۶۳۰هزار تن به بیش از دومیلیون تن رسیده و کشور در آستانه خوداتکایی قرار گرفته است.
با توسعه صنایع روغن‌کشی و فناوری‌های کشت، تولید دانه‌های روغن با رشد بیش از ۲۱۰۰درصدی از سال۱۳۵۶ تاکنون مواجه شده است. با فراهم‌کردن زیرساخت‌های صنعتی موردنیاز و فرصت سرمایه‌گذاری، اشتغال و کسب‌وکار، تولید گوشت مرغ نیز رشد ۱۳۳۰درصدی را تجربه کرده و از ۱۶۳هزار تن به بیش از ۲.۳میلیون تن و تولید تخم‌مرغ با رشد ۳۲۰درصدی به بیش از یک‌میلیون تن رسیده است.
انقلاب ۲۲هزار هکتاری گلخانه‌ها
در دوران پس از انقلاب گلخانه‌ها به‌عنوان یکی از تاسیسات زیربنایی تولید و بهره‌وری در کشاورزی، از ۵۰۰هکتار در پیش از انقلاب اسلامی به ۲۲هزار هکتار رسیده و تولید محصولات گلخانه‌ای نیز در گلخانه‌ها به بیش از سه‌میلیون و ۲۰۰هزار تن رسیده است. از سوی دیگر، سطح زیرکشت گلخانه‌های کشور تا پایان سال۱۴۰۰، ۲۱هزار و ۸۸۰هکتار گزارش شده که توسعه آن تا ۲۵هزار هکتار در دستورکار است. ﺑﻬﺮهﺑﺮداری از ﻓﻨﺎوریﻫﺎی ﻧﻮﻳﻦ در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺗﺒﺪﻳﻠی و ﺗﻜﻤﻴﻠی و اﻓﺰاﻳﺶ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺟﺬب ﻣﻮاد ﺧﺎم ﻛﺸﺎورزی در ﭼﻬﺎر دﻫﻪ اﺧﻴﺮ ﺑﺎ ﺗﺤﻮل اﺳﺎسی ﻣﻮاﺟﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ، ﺑﻪﮔﻮﻧﻪایﻛﻪ ﻇﺮﻓﻴﺖ اﻳﻦ ﺻﻨﺎﻳﻊ از ۳.۳ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ ﺟﺬب ﻣﻮاد ﺧﺎم در ﺳﺎل۱۳۵۶ ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از ۵۰ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ ﺟﺬب ﻣﻮاد ﺧﺎم ﻛﺸﺎورزی در ﻛﺸﻮر اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
مسیر رفته؛ راه مانده
با وجود موفقیت‌هایی که در بخش کشاورزی کشور وجود داشته اما هنوز راه نرفته بسیار است که می‌تواند کشتی امنیت غذایی کشور را در سال‌های آینده به نقطه امن برساند. یکی از کارهای برزمین‌مانده در بخش کشاورزی یکپارچه‌سازی زمین‌های کشاورزی است. برای یکپارچه‌سازی زمین‌های کشاورزی از سال۱۳۷۵ مصوبه‌ای در مجلس وجود داشته است اما هنوز اقدام خاصی در این زمینه نشده و زمین‌ها روزبه‌روز خُردتر می‌شوند و میانگین زمین‌های کشاورزی به ۱.۴هکتار رسیده که در مناطق شمالی به کمتر از
یک هکتار هم می‌رسد. اهمیت زمین یکپارچه در امنیت غذایی از آن جهت است که مکانیزاسیون کشاورزی که راهکار افزایش ضریب امنیت غذایی است، اجرا نمی‌شود یعنی کشاورزی به‌جای ادوات کشاورزی پیشرفته به بیل و داس و ادوات معمولی متکی و امکان افزایش تولید کمتر می‌شود.
ضرورت تحقیق
به گفته سازمان خواروبار جهانی ملل متحد در ۴۰سال آینده امنیت غذایی دنیا تنها از طریق پژوهش و تحقیق امکان‌پذیر خواهد شد اما ضریب نفوذ تحقیقات در کشور ما هنوز کم است، مقایسه تولید با کشورها پیشرفته نشان می‌دهد که می‌توان تولید بیشتری داشت؛ البته کارشناسان از کم بودن اعتبارات بخش تحقیقات می‌گویند که مانع جدی در سال‌های اخیر بوده است. کشور در بذور برخی محصولات اساسی وابستگی شدید به خارج کشور دارد و اصلاح جدی در داخل انجام نشده است، وابستگی به بذور دانه‌های روغنی درحالی‌که ۹۰درصد نیاز روغن را از خارج وارد می‌کنیم هزینه زیادی برای کشور درست کرده است. با اصلاح بذور مقاوم و با عملکرد بالا می‌توان تولیدات کشاورزی را رشد داد درحالی‌که کشورهای دیگر در زمینه دادن اینگونه کالاها به کشورهای دیگر طوری عمل می‌کنند که همواره وابسته به آنها شوید.
تقویت زیرساخت‌های آبیاری مدرن و جلوگیری از فرسایش خاک در زمینه خاک که بستر تولید است و برخی اهمیت آن را بیشتر از آب می‌دانند، فرسایش حیرت‌آور ۹تن در هکتار را داریم که باید فکر جدی شود. آب و خاک دو عامل مهم در تولید هستند و در هر دو مورد، مشکل اساسی در کشور وجود دارد، ایران بارش میانگین ۲۳۰میلی‌متر دارد که نصف میانگین جهانی است و آنقدر کم است که برای دیم‌کاری هم جواب نمی‌دهد از سوی دیگر، بهره‌وری آب پایین است و بخش زیادی از آن در بخش کشاورزی هدر می‌رود راهکار استفاده از آبیاری مدرن است که با وجود موفقیت‌های زیاد هنوز کارهای جدی باید انجام شود.
دیپلماسی کشاورزی
تولید اگر به صادرات نرسد، ارزش افزوده کمتری برای تولیدکننده خواهد داشت؛ به زبان ساده‌تر، دوام تولید در تبدیل آن به پول به‌صرفه است، ظرفیت‌های بسیار خوبی در جمعیت ۴۰۰میلیون نفری کشورهای اطراف وجود دارد و باید با کمک وزارتخانه دیگر مانند امورخارجه دیپلماسی غذایی تقویت شود. علاوه‌برآن ضرورت دارد وزارت جهاد کشاورزی زمینه صادرات را با روزآمد کردن شیوه‌نامه‌ها و استانداردها با کشور مقصد، بسته‌بندی مناسب و کاهش قیمت تمام‌شده، فراهم کند؛ اخیرا برگشت خوردن چند محصول صادراتی هزینه زیادی به کشور تحمیل کرد.
نظر شما