آگاه: فرسایش سالانه خاک در ایران به اندازه‌ای است که حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی را تهدید کرده و جنگل‌ها، مراتع و اراضی بیابانی را در معرض نابودی قرار داده است.
این موضوعی است که شینا رضایی، رییس سازمان محیط‌زیست نیز از آن اظهار نگرانی کرده و می‌گوید: بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌ها در حوزه فرسایش خاک آمده، سالانه ۱۶.۵تن در هر هکتار فرسایش خاک در ایران اتفاق می‌افتد که هفت‌برابر متوسط جهانی است. به گفته او، چه بسیار کشاورزانی که به‌دلیل ازبین‌رفتن کیفیت خاک، زمین‌های خود را رها و به حاشیه شهرها مهاجرت کرده‌اند. معاون رییس‌جمهور با بیان اینکه آنچه در سند بالادستی در قانون حفاظت از خاک در سال۱۳۹۸ به تصویب رسید در دو محور بود، ادامه می‌دهد: این دو محور «فرسایش خاک» و «آلودگی خاک» است که تکالیف هر دستگاه در آن مشخص شده است. در موضوع اول، وزارت جهاد کشاورزی و در محور دوم، سازمان ملی حفاظت محیط‌زیست مکلف به پیگیری مسائل هستند. متاسفانه براساس گزارش مرکز پژوهش‌ها در حوزه فرسایش خاک آمده، سالانه ۱۶.۵تن در هر هکتار فرسایش خاک در ایران اتفاق می‌افتد که هفت‌برابر متوسط جهانی است؛ یعنی ۷.۷درصد فرسایش خاک را به‌تنهایی به خود اختصاص داده‌ایم درحالی‌که سهم کشورمان از منابع خاکی جهان یک درصد است.
اهمیت توجه به خاک باتوجه‌به اهمیت خاک به‌عنوان یکی از منابع تجدیدناپذیر، مدیریت صحیح و اقدامات فوری برای حفظ و احیای این سرمایه حیاتی ضروری است. عدم توجه به این مسئله می‌تواند زمینه‌ساز تشدید بحران‌های زیست‌محیطی و تهدید امنیت غذایی شود، درحالی‌که ایران با برخورداری از ظرفیت‌های طبیعی و تنوع اقلیمی، پتانسیل لازم برای مقابله با این چالش‌ها را دارد.
سازمان ملل فرسایش خاک را به‌عنوان «جذام زمین» توصیف کرده است و ایران در این زمینه با قرارگرفتن در رتبه اول منطقه و سوم جهان، وضعیت نگران‌کننده‌ای دارد. این در حالی است که امنیت خاک کشاورزی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل توسعه کشاورزی نقش حیاتی دارد. طبق آمارها، در سه دهه گذشته، نرخ فرسایش خاک در ایران ۴۰۰درصد افزایش یافته و میانگین سالانه فرسایش خاک به حدود ۱۶.۵تن در هر هکتار رسیده است؛ رقمی که سه برابر میانگین قاره آسیا محسوب می‌شود.
براساس اطلاعات سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، ۸۳درصد از مساحت ایران به منابع طبیعی اختصاص دارد که شامل بیش از ۱۴میلیون هکتار جنگل، ۳۰میلیون هکتار اراضی بیابانی و حدود ۸۴میلیون هکتار مراتع است. بااین‌حال، بهره‌برداری غیرمسئولانه از این منابع باعث شده سالانه بیش از دومیلیارد تن خاک در کشور فرسایش یابد.
خاک، گنجینه‌ای غیرقابل‌جایگزین
خاک یکی از منابع ارزشمند و تجدیدناپذیر طبیعت است که به‌آسانی آسیب می‌بیند یا از دست می‌رود. تشکیل یک سانتی‌متر خاک سطحی حاصلخیز، در شرایط مختلف آب‌وهوایی بین ۱۰۰ تا ۱۰۰۰سال زمان می‌برد. مدیریت صحیح این منبع، نه‌تنها از تخریب محیط‌زیست جلوگیری می‌کند، بلکه امنیت غذایی را نیز تضمین می‌کند.
مدیریت نادرست منابع، زمینه‌ساز بحران
حسن وحید، سرپرست سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، بر اهمیت مدیریت منابع آبی و خاکی تاکید دارد و هشدار می‌دهد که بهره‌برداری نادرست از این منابع کشور را با مشکلات جدی مواجه خواهد کرد. او با اشاره به ظرفیت‌های موجود در کشور، معتقد است که با اقداماتی بنیادین و بهره‌گیری از این پتانسیل‌ها، می‌توان از بحران عبور کرد. وحید می‌گوید: چالش‌های کشور تنها به ناترازی گاز و برق محدود نمی‌شود، بلکه ناترازی در منابع آب و خاک نیز به‌دلیل مدیریت نادرست، مشکلات جدی به‌وجود آورده است. کشاورزی و وضعیت خاک نقش کلیدی در تامین امنیت غذایی دارند و رسیدگی به این مسئله برای آینده کشور حیاتی است.
فرسایش بیش از میانگین جهانی
براساس آمار رسمی سازمان منابع طبیعی، متوسط نرخ فرسایش خاک در ایران به ۱۶.۵تن در هر هکتار در سال رسیده است؛ رقمی که بسیار فراتر از میانگین جهانی است. این روند نگران‌کننده نشان می‌دهد که در صورت فقدان یک برنامه جامع و مدون برای مقابله با فرسایش خاک، سالانه بیش از دومیلیارد تن خاک از سطح مراتع، جنگل‌ها و زمین‌های کشاورزی کشور از دست خواهد رفت.
حسن وحید، سرپرست سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، دلایل اصلی این بحران را ضعیف و ناپایدار شدن مراتع، بیابانی شدن آنها، بهره‌برداری بیش‌ازحد از منابع طبیعی و کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی می‌داند. وی تاکید می‌کند که خاک یک منبع تجدیدناپذیر است و بازسازی هر سانتی‌متر از خاک سطحی حاصلخیز، بسته به شرایط آب‌وهوایی، بین ۱۰۰ تا ۱۰۰۰سال زمان نیاز دارد. این آمار ضرورت اقدام فوری و موثر برای حفظ و احیای خاک‌های کشور را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
براساس آمار سازمان منابع طبیعی، بیش از ۴۰میلیون هکتار از مراتع ایران درحال‌حاضر در وضعیت درجه سه و ضعیف قرار دارند. اگر برای مدیریت این وضعیت اقدامی جدی صورت نگیرد، این مراتع به‌مرور به ۳۰میلیون هکتار بیابان‌های کشور اضافه خواهند شد. حسن وحید، سرپرست سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، هشدار می‌دهد که هم‌اکنون ۱۵میلیون هکتار از بیابان‌های کشور به‌عنوان کانون فعال ریزگردها شناسایی شده‌اند. او تاکید می‌کند که بی‌توجهی به این موضوع در سیاست‌گذاری‌ها می‌تواند در سال‌های آینده به افزایش گسترده این کانون‌ها و تشدید بحران ریزگردها در کشور منجر شود.
این وضعیت، زنگ خطری جدی برای منابع طبیعی، سلامت عمومی و پایداری محیط‌زیست ایران است و نیازمند برنامه‌ریزی فوری و اقدامات عملی در حوزه حفاظت از مراتع و مدیریت بیابان‌زایی است.
آبخیزداری فرسایش خاک را به عقب می‌اندازد
صفدر نیازی شهرکی، معاون آب و خاک وزارت جهادکشاورزی، نیز بر این باور است که با اجرای عملیات آبخیزداری می‌توان تا ۵۰درصد از فرسایش خاک در کشور جلوگیری کرد. وی می‌گوید: از ۱۶.۵تن فرسایش خاک در کشور حدود ۱۰تا ۱۱تن مربوط به فرسایش آبی است، به این معنا که آبیاری اشتباه یا بارندگی‌های سیل‌آسا سبب ازبین‌رفتن خاک می‌شود؛ لطمه‌ای که با اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌توان این آسیب را تا ۵۰درصد کاهش داد. به‌گفته وی، صدها سال زمان می‌برد تا یک سانتی‌متر خاک تولید شود، عنصری که بستر ۱۲۵میلیون تن محصول کشاورزی است و تامین‌کننده امنیت غذایی کشور اما همین خاک، تحت‌تاثیر عواملی همچون تخریب پوشش گیاهی و فعالیت‌های صنعتی حدود ۷۰سال است که روند فرسایشی‌اش اوج گرفته و امروزه میانگین فرسایش خاک به ۱۶.۵تن در هکتار رسیده است.
ایران ۶ برابر دنیا فرسایش خاک دارد
حمید نوری، مدیرکل دفتر حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان منابع طبیعی، به «آگاه» خبر می‌دهد که فرسایش خاک در ایران تقریبا معادل سه‌برابر آسیا و ۶ تا ۷برابر میانگین جهانی است. رضا افلاطونی، رییس سازمان امور اراضی کشور نیز خبر می‌دهد که از ۱۸میلیون هکتار زمین قابل‌کشت، فقط پنج‌میلیون هکتارش خاک حاصلخیز دارد و باید آن را حفظ کرد. برای نجات حیات خاک کشور از این بحران، کارشناسان در حوزه‌های مختلف کشاورزی راهکارهایی دارند که آبخیزداری یکی از آنهاست که به‌گفته افلاطونی، فرسایش خاک را تا ۹تن در هکتار کاهش می‌دهد.
ایران دچار فقر خاک است
عنایت‌الله بیابانی، قائم‌مقام دبیرکل خانه کشاورز ایران، با تاکید بر بحران فقر خاک در کشور به «آگاه» می‌گوید: «اگر بگوییم ایران دچار فقر خاک است، سخنی به اغراق نگفته‌ایم. این مشکل در تمام زمینه‌های کشاورزی از باغبانی تا زراعت کاملا مشهود است.» او علت اصلی این مسئله را عدم استفاده از امکانات مناسب مانند کودهای استاندارد، روش‌های صحیح شخم زدن و بازسازی خاک می‌داند. بیابانی معتقد است که زمین مانند یک موجود زنده است و برای حفظ بهره‌وری به تغذیه مناسب نیاز دارد. به گفته او، زمین‌های کشاورزی که با کودهای مناسب تقویت نمی‌شوند، قادر به تولید محصولات باکیفیت نخواهند بود و همین امر باعث کاهش بهره‌برداری در طول زمان می‌شود. او همچنین آموزش را یکی از مهم‌ترین عوامل مغفول در بخش کشاورزی می‌داند و تاکید می‌کند که نبود برنامه‌های آموزشی منسجم، بهره‌وری کشاورزی را به‌شدت کاهش داده است. به گفته بیابانی، حتی در سال‌هایی که بارندگی مطلوب است، عدم مدیریت منابع آب و ذخیره‌سازی مناسب، منجر به آبرفتگی خاک و تشدید فقر آن می‌شود.
بیابانی روش‌های نادرست کشاورزی، مانند عدم استفاده از کودهای مفید و استاندارد را از عوامل اصلی تخریب خاک می‌داند. او تاکید دارد که تقویت زمین به‌طور مستقیم با میزان بهره‌برداری ارتباط دارد و این امر نیازمند توجه ویژه به تحقیقات و برنامه‌های سازمان تحقیقات خاک و آب است. او هشدار می‌دهد که استفاده از کودهای ارزان‌قیمت ممکن است در کوتاه‌مدت به‌صرفه باشد اما آسیب بلندمدتی که به خاک وارد می‌کند، بسیار بیشتر از منفعت موقتی آن است. او یکی از بزرگ‌ترین مشکلات را عدم توجه کافی به زمین می‌داند: «انتظار محصول خوب از زمینی که به آن رسیدگی نمی‌شود، غیرمنطقی است؛ چراکه زمین پس از مدتی خاصیت خود را از دست می‌دهد.»
این کارشناس با اشاره به اهمیت «تنفس خاک» می‌گوید: «زمین نیاز دارد که دوره‌هایی برای استراحت و احیا داشته باشد. این کار به بهبود بهره‌وری و حفظ کیفیت خاک کمک می‌کند.» او بر ضرورت بازنگری در مدیریت، برنامه‌ریزی و آموزش در بخش کشاورزی تاکید کرده و می‌گوید: «ایران به یکی از بزرگ‌ترین نابودکنندگان خاک در جهان تبدیل شده است. باید بدانیم که خاک، جایگزین ندارد و تولید هر سانتی‌متر از آن صدها سال زمان می‌برد.»
بیابانی به ساختار تصمیم‌گیری در کشاورزی اشاره می‌کند و می‌گوید: «۹۷درصد فعالیت‌های کشاورزی در ایران خصوصی است اما بیش از ۹۰درصد تصمیم‌گیری‌ها دولتی است. این دولت است که تعیین می‌کند چه نوع کودی وارد شود و چه زمانی مصرف شود. درحالی‌که تصمیم‌گیری در این حوزه باید بر پایه تحقیقات علمی باشد تا کشاورز متضرر نشود و امنیت غذایی کشور نیز حفظ شود.»
زلزله و فرسایش خاک
مهدی زارع، زلزله‌شناس نیز درمورد ارتباط فرسایش خاک با زلزله به «آگاه» می‌گوید: فرسایش خاک و زلزله دو پدیده زمین‌شناختی هستند که رابطه مستقیم ندارند اما از نظر تاثیرات غیرمستقیم و محیطی، ارتباط پیچیده‌ای دارند. او ادامه می‌دهد: فرسایش خاک با از بین بردن لایه‌های سطحی زمین و کاهش پوشش گیاهی، استحکام زمین را تضعیف می‌کند. این تضعیف می‌تواند احتمال وقوع زمین‌لغزش‌ها را در هنگام زلزله افزایش داده و خسارات را تشدید کند. همچنین، بیابان‌زایی که یکی از پیامدهای فرسایش خاک است، مقاومت خاک در برابر ارتعاشات زلزله را کاهش داده و شدت تخریب در مناطق بیابانی را بیشتر می‌کند.
زارع بر این باور است که، فرسایش خاک بر پایداری زیرساخت‌ها نیز تاثیرگذار است. ساختمان‌ها و سازه‌هایی که روی خاک‌های فرسایش‌یافته احداث شده‌اند، در برابر زلزله آسیب‌پذیرترند. کاهش کیفیت خاک ناشی از فرسایش، می‌تواند به تغییر مسیر جریان آب‌های زیرزمینی منجر شود و در مواردی نادر، فشارهای داخلی زمین را تغییر داده و فعالیت‌های لرزه‌ای محلی را افزایش دهد. او ادامه می‌دهد: زلزله می‌تواند به تشدید فرسایش خاک منجر شود. ارتعاشات زلزله ساختار خاک را شل کرده و آن را مستعد شسته شدن ازسوی بارندگی‌ها یا رواناب‌های سطحی می‌کند. این چرخه معیوب باعث تشدید بحران‌های زیست‌محیطی و اقتصادی می‌شود. او معتقد است به‌منظور کاهش اثرات متقابل این دو پدیده، مدیریت پایدار منابع خاک و طبیعی ضروری است. اقداماتی مانند تقویت پوشش گیاهی، تثبیت خاک با روش‌های مهندسی و برنامه‌ریزی شهری بر اساس تحلیل مخاطرات، می‌تواند به کاهش خسارات ناشی از فرسایش خاک و زلزله کمک کند. ارتباط بین این دو پدیده نشان می‌دهد که حفاظت از خاک تنها یک اولویت زیست‌محیطی نیست، بلکه راهکاری برای کاهش آسیب‌های ناشی از بلایای طبیعی نیز محسوب می‌شود.
زمین پیر می‌شود
بر اساس پژوهشی که شاهین محمدی، حمیدرضا کریم‌زاده و میثم علیزاده در سال ۹۷ در نشریه اکوهیدرولوژی با عنوان «ارزیابی فرسایش خاک با استفاده از مدل RUSLE و سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) » منتشر کرده‌اند میزان فرسایش خاک سالانه کشور به طور متوسط ۲۴ تن در هکتار (۴ میلیارد تن در سال) است. همچنین عامل طول و شیب با تأثیر ۶۶ درصد بیشترین سهم را در فرسایش خاک دارد.
این مطالعه نشان می‌دهد که کاهش فرسایش خاک مستلزم مدیریت صحیح منابع طبیعی، اصلاح شیوه‌های کشاورزی و جلوگیری از تخریب اراضی است. فرسایش خاک تأثیرات منفی قابل توجهی بر کیفیت آب، کاهش بهره‌وری خاک و کاهش سطح کشت دارد. بر اساس نظر این محققان میانگین جهانی فرسایش خاک ۲.۴ تن در هر هکتار در سال و نرخ استاندارد و طبیعی فرسایش خاک، ۱.۴ تن در هکتار است.
نظر شما