آگاه: تالاب میانکاله در شرق استان مازندران، در نزدیکی دریای خزر و شهر بهشهر قرار دارد. مساحت آن حدود ۶۸هزار هکتار است. این تالاب محل زندگی بسیاری از گونه‌های پرندگان مهاجر، پستانداران و گیاهان منحصربه‌فرد است و نقش مهمی در تنظیم اقلیم منطقه دارد. این تالاب در سال۱۹۷۵ در کنوانسیون رامسر به‌عنوان تالاب بین‌المللی ثبت شده است. تالاب میانکاله به‌دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، به‌عنوان یکی از ۹ذخیره‌گاه زیست‌کره ایران شناخته می‌شود.
یکی از دلایل اهمیت میانکاله این است که در تمام سواحل جنوبی دریای خزر هیچ منطقه‌ای جز آن وجود ندارد که محیط طبیعی آن در وضعیتی نسبتا دست‌نخورده باقی مانده باشد. تمامی سواحل دیگر به‌طور گسترده با ساخت‌وسازهای انسانی همچون جاده، شهر و روستا و کارخانه‌ها دگرگون شده‌اند. به همین دلیل سلامتی این منطقه اهمیت بسیاری در حفظ سلامتی کل دریای خزر دارد. سلامتی نسبی میانکاله موجب شده تا تالاب‌ها و سواحل این منطقه علاوه بر پرندگان مهاجر، محل تخمگذاری و زیستگاه اصلی بسیاری از ماهیان دریای خزر نیز باشد، به‌ویژه کپور، کفال و ماهیان خاویاری. نزدیک به نیمی از خاویار ایران از آب‌های این منطقه صید می‌شود.
بر اساس بررسی‌هایی که چهره‌های علمی انجام داده‌اند وسعت میانکاله در حوزه مازندران در سال۱۳۷۳ به میزان ۵۵هزار هکتار بود و براساس آخرین برآوردهایی که در کارگروه احیای میانکاله انجام شد، این وسعت به ۲۲هزار هکتار یعنی کمتر از نصف کاهش یافته که این امر تاثیرات فراوانی در کاهش حضور پرندگان مهاجر در مازندران داشته است. آمار مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر هم از کاهش دومتری سطح آب این دریا از سال۱۳۷۵ تاکنون خبر می‌دهد و در سال‌های گذشته، سطح آب این دریا ۲۶سانتی‌متر کاهش یافته است. براساس مطالعه صورت‌گرفته در سال٢٠١٧، مشخص شد که آب خزر تا سال٢٠۵٠ پسروی خواهد داشت و این پسروی بنا به گفته کارشناسان به‌علت تغییرات اقلیمی است که احتمال افزایش هم دارد درحالی‌که حدود ۵۰درصد پسروی دریایی خزر به‌سرعت تبخیر آب در آن برمی‌گردد و درصورتی‌که این روند با این سرعت ادامه یابد ٢٠ تا ٢۵درصد مساحت خزر در بخش شمالی که سواحل روسیه را شامل می‌شود، کاهش خواهد داشت. نتایج این مطالعات همچنین نشان داده تنها در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ سطح آب دریای خزر با کاهش حدود ۵۰سانتیمتری مواجه بوده که این رخداد به عقب‌نشینی دریا از ۱۰ تا ۱۰۰متر در سواحل مختلف منجر شده است.
تالاب میانکاله و چالش‌های پیش‌رو
خشک‌شدن و کاهش سطح آب تالاب یکی از چالش‌های پیش روی این تالاب است که کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی، برداشت بی‌رویه از منابع آبی بالادست و کاهش ورودی آب شیرین به تالاب به‌دلیل پروژه‌های کشاورزی و صنعتی از دلایل آن است.
در کنار آن ورود پساب‌های کشاورزی و صنعتی به تالاب، رهاسازی زباله‌ها در حاشیه تالاب و افزایش غلظت مواد شیمیایی، مانند نیترات و فسفات سبب شده میزان آلودگی محیط‌زیست در این تالاب افزایش پیدا کند. استفاده بی‌رویه از کودها و سموم شیمیایی در اراضی مجاور تالاب، وضعیت را تشدید کرده است. صید بی‌رویه آبزیان، نیز به تخریب زنجیره غذایی اکوسیستم منجر شده است. شکار پرندگان مهاجر، به‌ویژه گونه‌های در معرض انقراض، تهدید بزرگی برای میانکاله به شمار می‌رود. از سوی دیگر، صید بی‌رویه آبزیان، زنجیره غذایی اکوسیستم تالاب را مختل کرده است.
تبدیل اراضی تالاب به زمینهای کشاورزی، توسعه شهری و ساخت‌وساز در حاشیه تالاب از دیگر عواملی است که این تالاب را در معرض خطر قرار داده است. براساس گزارش‌های سال۲۰۲۴، حدود ۵۰درصد از تالاب میانکاله دچار خشکی شده است.
با توجه به فصلی بودن رودخانه‌ها و شرایط آب اقلیمی منطقه، میانگین نیاز آب محیطی سالانه رودخانه‌ها بین یک‌دهم تا دودهم مترمکعب برآورد شده است. کمبود آب شبه‌جزیره، سوءمدیریت، اقدامات کشاورزی ناپایدار و کاهش شدید چاه‌ها و منابع آب زیرزمینی وضعیت شبه‌جزیره میانکاله را تشدید کرده است. مردم محلی درآمد خود را از کشاورزی، باغداری، دامداری، صنایع دستی، قالی‌بافی، مرغداری سنتی و گردشگری به دست می‌آورند و چرای بی‌رویه، شکار غیرقانونی، ماهیگیری، جنگل‌زدایی و گسترش بی‌رویه روستاها ازجمله چالش‌هایی است که محیط زیست منطقه را تهدید می‌کند. این پناهگاه حیات وحش ۵۵ هکتار مساحت دارد و مرکز تکثیر و نگهداری گوزن زرد خالدار ایرانی است که گونه‌ای در معرض انقراض محسوب می‌شود. دشت مملو از درختان هیرکانی و بلوط کهنسال است. در نزدیکی بندر امیرآباد، تالاب لپو زاغمرز از بهشهر در مسیر جاده ساحلی بعد از نیروگاه حرارتی برق نکا قرار دارد و از میانکاله جدا افتاده است.
آیا میانکاله احیا می‌شود؟
در حالی پسروی‌های پی‌درپی آب دریای خزر زمینهای برای گسترش پهنه خشکی تالاب میانکاله را فراهم کرد که دولت برای نجات این زیستگاه ارزشمند دغدغه دارد و خواستار ردیف اعتباری ملی است اما برخی صاحبنظران این اقدام را برای این تالاب موثر و جمعی دیگر نیز بر این باورند هزینه برای احیای این تالاب هدررفت سرمایه ملی محسوب می‌شود.
کارشناسان و چهره‌های علمی دو دیدگاه متفاوت درخصوص این تالاب ارائه می‌کنند و برخی از آنان بر این باورند سرمایه‌گذاری برای چنین طرح‌هایی هدررفت اعتبار ملی محسوب می‌شود، چراکه پسروی آب دریای خزر یک فرآیند طبیعی محسوب می‌شود و سرمایه‌گذاری‌های کلان نمی‌تواند مانع این پسروی‌ها شود.
از طرفی، برخی دیگر از صاحبنظران می‌گویند که نباید اجازه داد تا ارتباط میانکاله با خزر قطع شود و به هر شکل ممکن جریان آب دریای خزر باید در این تالاب برقرار باشد تا شاید در آینده تحولات طبیعی به نفع این تالاب رقم بخورد و آب دریای خزر دوباره پیشروی کند.
طرفداران احیای میانکاله بر این باورند با کار کارشناسی و ارائه طرح‌های کوتاه و بلندمدت باید برای این تالاب سرمایه‌گذاری شود. اما کارشناسانی سازگاری با محیط را مهم‌ترین راهکار برای میانکاله پیشنهاد می‌کنند و بر این باورند که همانند زمان خشکسالی از تولید محصولات پرمصرف آب باید پرهیز کنیم و برای پسروی میانکاله هم باید با آن سازگار باشیم و در شرایط فعلی از زمینهای خشک‌شده این تالاب حفاظت کنیم و اجازه تعرض و ساخت‌وساز در این زمین‌ها داده نشود تا شرایط طبیعی دوباره به نفع محیط زیست برگردد.
محمدرضا شریفی، کارشناس محیط‌زیست و عضو کارگروه احیای میانکاله درمورد وضعیت تالاب میانکاله به «آگاه» می‌گوید: تالاب میانکاله با مدیریت نادرست منابع آب و توسعه بی‌رویه انسانی دست‌به‌گریبان است. اولویت اصلی، بازگرداندن تعادل آبی به تالاب است. در شرایط فعلی باید با این ماجرا سازگاری داشته باشیم و اجازه دهیم روند طبیعی طی شود و تحت هیچ شرایطی زمینهای خشک‌شده میانکاله را تغییر کاربری ندهیم و به مصارف کشاورزی یا ساخت‌وساز نپردازیم. او بر این باور است که حفاظت از تنوع زیستی تالاب نیازمند وضع قوانین سختگیرانه برای شکار و صید و نظارت دقیق بر اجرای آنهاست.
شریفی تاکید می‌کند: آموزش کشاورزان در استفاده بهینه از کودها و سموم شیمیایی می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی در کاهش آلودگی تالاب داشته باشد. او با اشاره به اینکه تمامی پیشنهادهایی که برای احیای میانکاله مطرح می‌شود موقتی و بسیار هزینه‌بر است، ادامه می‌دهد: کاهش آب میانکاله و تالاب‌های دیگر حاشیه خزر، شوری آب را به همراه خواهد داشت و باتوجه‌به اینکه ظرفیت رودخانه‌های بالادست برای مصارف کشاورزی و آب شرب استفاده می‌شود، شوری این تالاب‌ها بیشتر خواهد شد. سرنوشت خلیج گرگان و میانکاله برخلاف تالاب انزلی که از رودخانه‌های آب شیرین تغذیه می‌کند به آب دریای خزر ارتباط دارد و نوسانات این دریا بر میانکاله اثری مستقیم دارد.
چرا میانکاله اهمیت دارد؟
منطقه ویژه اقتصادی امیرآباد با حریم تالاب میانکاله و محدوده پارک ملی میانکاله حدود صد متر فاصله دارد. تالاب میانکاله درون شبه‌جزیره‌ای باریک به همین نام قرار دارد و از شمال به دریای مازندران، از جنوب به خلیج گرگان، از غرب به تالاب زاغمرز و از شرق به آشوراده و از طریق کانال باریکی به طول کمتر از یک کیلومتر به بندر ترکمن می‌رسد. شبه‌جزیره میانکاله در منتهی‌الیه جنوب شرقی دریای مازندران، در ۱۲ کیلومتری شمال شهر بهشهر استان مازندران قرار گرفته است. مساحت تالاب بیش از ۶۸ هزار هکتار و ارتفاع آن بین ۱۵ تا ۲۸ متر کمتر از سطح دریای آزاد است. میانکاله از سال ۱۳۴۸ به عنوان منطقه حفاظت شده تعیین شد و حالا با عناوین پناهگاه حیات وحش، تالاب بین‌المللی و ذخیره گاه طبیعی زیست‌کره تحت حفاظت سازمان محیط زیست قرار دارد. یکی از دلایل اهمیت میانکاله این است که در تمام سواحل جنوبی دریای مازندران هیچ منطقه‌ای جز آن وجود ندارد که محیط طبیعی آن در وضعیتی نسبتا دست‌نخورده باقی مانده باشد. سلامتی نسبی میانکاله موجب شده تا تالاب‌ها و سواحل این منطقه علاوه بر پرندگان مهاجر، محل تخمگذاری و زیستگاه اصلی بسیاری از ماهیان دریای مازندران هم باشد؛ به ویژه کپور و کفال و ماهیان خاویاری. نزدیک به نیمی از خاویار ایران از آب‌های این منطقه صید می‌شود.
میانکاله با کمبود منابع آب شیرین به شدت آسیب‌پذیر شده و در معرض خطر است. طول این شبه‌جزیره دراز و باریک ۴۸ کیلومتر و عرض آن بین ۱.۳ تا ۳.۲ کیلومتر است و خلیج گرگان را از دریای مازندران جدا می‌کند. چهار روستا به نام‌های آشوراده، قزل‌شمالی، قزل‌مهدی و قواسطل در شبه‌جزیره قرار دارند و بندر ترکمن هم در سمت مقابل انتهای شبه‌جزیره قرار دارد. این منطقه زیستگاه بسیاری از پرندگان مازندرانی و گونه‌های خزنده منحصربه‌فرد بومی این منطقه است. علاوه بر این پناهگاه بسیار مهم و شناخته شده بین‌المللی برای پرندگان مهاجر است.
اجرای طرح‌های آبخیزداری برای افزایش ذخیره‌سازی آب
نظارت بر پساب‌های صنعتی و کشاورزی
ترویج کشاورزی ارگانیک در مناطق اطراف تالاب
ممنوعیت شکار و صید غیرمجاز و افزایش گشت‌های حفاظتی
احداث مراکز تحقیقاتی برای مطالعه و حفظ گونه‌های در معرض خطر
آموزش و توانمندسازی جوامع محلی برای مشارکت در حفاظت از تالاب
پسروی آب دریا تاثیر گذاشته است
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست مازندران گفت: پسروی و پایین‌رفتن آب دریای خزر بر پیکره آبی تالاب میانکاله تاثیر گذاشته است.
عطاالله کاویان با بیان اینکه اقدامات زیادی برای احیا و علاج‌بخشی و جلوگیری از خشک‌شدن میانکاله طی دو سال اخیر صورت گرفته است، افزود: پسروی آب دریا و پایین رفتن تراز آب بر پیکره آبی تالاب تاثیر گذاشته است. وی گفت: در ضلع غربی نیازمند تقویت منابع آب شیرین تالاب بودیم و به‌دلیل رسوب‌گذاری ناشی از عدم لایروبی کانال‌ها، در تامین آب دچار مشکل شدیم و طی دو سال اخیر، لایروبی کانال‌ها با شدت بیشتری انجام شد. وی افزود: آخرین تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که ۶هزار و ۵۰۰هکتار آبگیری جدید در تالاب انجام شد که عمق آبگیری بین ۱۰ تا ۵۰سانتی‌متر بوده است.
ایجاد فرصت‌های اقتصادی پایدار مانند گردشگری طبیعی
غلظت نیترات و فسفات در آب تالاب طی دهه گذشته بیش از ۳۰درصد افزایش یافته است
کاهش ۱۵درصدی مساحت طبیعی تالاب طی دو دهه اخیر
کاهش میانگین بارندگی منطقه، ۲۵درصد در سه دهه گذشته
افزایش دمای میانگین سالانه منطقه، ۱.۲درجه سانتی‌گراد
میانکاله با کمبود منابع آب شیرین به شدت آسیب‌پذیر شده است
نظر شما