آگاه: اولین سوالی که درمورد خودکشی به ذهن می‌رسد، دلیل این اقدام است. همه می‌پرسند چرا او خودکشی کرد؟ چرا آمار خودکشی میان جوانان بالاست؟ بنابراین باید گفت ۹۰درصد افرادی که اقدام به خودکشی می‌کنند، براساس اعلام انجمن خانواده درمانی ایران، دارای سابقه اختلال روانی هستند و زمانی که فرد در اثر ابتلا به افسردگی راه نجاتی برای بهبود زندگی خود پیدا نمی‌کند و دچار درد و رنج فراوانی می‌شود، خودکشی و ازبین‌بردن خود را به‌عنوان تنها راه نجات تلقی می‌کند. از سویی دیگر نیز طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، عامل ۵۸ تا ۶۰درصد از موارد اقدام به خودکشی اختلال «افسردگی» است و به همین دلیل این اختلال روانی بالاترین موارد اقدام به خودکشی را دارد؛ بنابراین زمانی که در یک جامعه افسردگی افزایش پیدا شود در ۶۰درصد از افراد درگیر با افسردگی، احتمال اقدام به خودکشی وجود دارد.
یعقوبی با اشاره به اینکه نظریه‌های اخیر خودکشی بر تعلق اجتماعی تاکید دارند، یکی از دلایل خودکشی را تنهایی دانست و در همین راستا بر افزایش روابط اجتماعی و فامیلی خانواده‌ها با یکدیگر تاکید کرد.
در این میان اما در سال گذشته نیز سازمان جهانی بهداشت اعلام کرد که سالانه بیش از ۷۰۰هزار نفر در سراسر جهان مرتکب خودکشی می‌شوند و به عبارتی، هر ۱۱دقیقه یک مرگ خودخواسته به دست انسان رقم می‌خورد. اما در کشور ما، آمارها حاکی از فوت چهارهزار نفر به‌صورت سالانه است؛ به‌طوری‌که سردار سعید منتظرالمهدی، معاون فرهنگی و اجتماعی فراجا در جدیدترین اظهارات خود ضمن بیان اینکه خودکشی رفتار مهلک و یکی از فاجعه‌بارترین رفتارهای خاص بشر است که در آن، آدمی از سر تعمد در پی ستاندن جان خویش و پایان‌بخشیدن به زندگی برمی‌آید، اعلام کرد که حاصل این اقدام تباه‌کننده در کشور ما، جان‌باختن سالانه بیش از چهارهزار نفر و آسیب‌دیدن شدید ۱۰ تا ۲۰برابر این تعداد است.
درباره خودکشی صحبت کنید
با وجودی که در کشور ما آمار خودکشی قابل‌توجه است اما افرادی که دست به این کار می‌زنند معمولا درباره تصمیم خود صحبت نمی‌کنند؟ حمید یعقوبی، رییس جمعیت علمی پیشگیری از خودکشی ایران عقیده دارد باید درباره خودکشی صحبت کرد: افراد معمولا از ترس سرزنش دیگران با اطرافیان خود صحبت نمی‌کنند و همین موضوع ممکن است به قیمت دست‌زدن به خودکشی و پایان عمرشان تمام شود؛ این در حالی است که پژوهش‌ها نشان می‌دهد صحبت درباره غم و غصه‌ها نه‌تنها باعث تخلیه هیجان شده، بلکه امکان کمک به افراد را فراهم می‌کند. اینگونه صحبت‌کردن موجب آرامش و تسکین درد فرد خواهد شد و اطرافیان متوجه افکار خودکشی او می‌شوند.
یعقوبی صحبت درباره خودکشی را نوعی تابو می‌داند و می‌گوید: مردم عموما به شکوه‌های بدنی نسبت به شکوه‌های روانی بهتر توجه می‌کنند. از دید مردم شکوه‌های روانی به منزله غرزدن، آیه یاس خواندن و ضعیف‌النفس بودن تلقی می‌شود. از سوی دیگر، میان مدیران و مسئولان کشورها صحبت و بیان آمار و حتی صحبت بین خانواده‌ها نوعی «تابو» است، به این معنی که اگر در خانواده‌ای جوانی دست به خودکشی بزند، خانواده و فامیل علت مرگ او را دلیل دیگری اعلام می‌کنند.
وی ادامه می‌دهد: دلایل مختلفی برای خودکشی وجود دارد که بخشی از آن ناشی از مسائل اجتماعی و اقتصادی، بخشی ناشی از مسائل جهانی، تعاملات و نوع دیدگاه مردم به زندگی و به‌دنبال آن کاهش تاب‌آوری مردم و بخشی به دلایل ناشی از کمال‌گرایی جامعه ایرانی است.
رییس جمعیت علمی پیشگیری از خودکشی ایران با بیان اینکه خودکشی در همه کشورها «تابو» تلقی می‌شود، و از همین رو آمارهای خودکشی در جهان همیشه کمتر از واقعیت اعلام شده است، توضیح می‌دهد: در همه کشورها تعداد خودکشی‌های رخ‌داده بیش از رقم اعلامی است، زیرا خانواده‌ها نیز دوست ندارند علت مرگ عضو خانواده‌شان را خودکشی اعلام کنند.
چند درصد خودکشی‌ها موفق است؟
براساس آمارهای جهانی، از هر ۱۰۰هزار نفر در جهان ۹نفر خودکشی می‌کنند که این رقم در ۲۰سال گذشته ۱۳نفر به ازای هر ۱۰۰هزار نفر بوده است و این به معنی روند کاهشی میزان خودکشی در جهان است. در مجموع نرخ خودکشی در ایران نیز از میانگین جهانی کمتر است.
یعقوبی از نظر میانگین سنی نیز، با استناد بر آمارهای جهانی، ۶۰درصد کسانی را که بر اثر خودکشی فوت می‌کنند زیر ۵۰سال اعلام کرد که در ایران این رقم بیشتر است: در ایران براساس آخرین آمار رسمی منتشرشده، درحال‌حاضر به ازای هر ۱۰۰هزار نفر، هفت نفر خودکشی می‌کنند و طبق آخرین آمارها، به تفکیک جنسیت نیز، خودکشی منجر به فوت در مردان بیشتر از زنان است. چند درصد از خودکشی‌ها منجر به فوت می‌شود؟ یعقوبی به این سوال چنین پاسخ می‌دهد: «براساس آمارهای جهانی معمولا پنج درصد از اقدام به خودکشی‌ها منجر به فوت می‌شود و به ازای یک مرگ ناشی از خودکشی، ۲۰اقدام به خودکشی رخ می‌دهد. میزان اقدام به خودکشی ۲۰برابر مرگ است که خوشبختانه خیلی از آنها نجات پیدا می‌کنند.»
به گفته وی، یکی از عوامل خطر قوی برای پیش‌بینی خودکشی، سابقه قبلی اقدام به خودکشی است، چراکه اگر کسی یکبار دست به خودکشی بزند، احتمال خودکشی مجدد در او، بیش از کسی است که تابه‌حال خودکشی نکرده است. سازمان جهانی بهداشت و وزارت بهداشت در کشورهای مختلف بر پیگیری کسانی که «اقدام به خودکشی کرده و زنده مانده‌اند» توصیه اکید دارد.
رییس جمعیت علمی پیشگیری از خودکشی ایران درباره اقدامات دستگاه‌های مختلف برای کاهش خودکشی توضیح می‌دهد: «وزارت بهداشت برنامه ملی پیشگیری از خودکشی را درحالی با ۶استراتژی تدوین و آن را جهت اجرا به دانشگاه‌های علوم پزشکی ابلاغ کرده که این برنامه در عمل نتیجه‌ای نداشته است، زیرا آمارها حکایت از افزایش خودکشی در کشور دارد.»
یعقوبی با انتقاد از چگونگی اجرای برنامه‌های پیشگیری از خودکشی در ایران، می‌گوید: خودکشی پدیده‌ای چندوجهی و چندعاملی در ایران است؛ خودکشی دارای وجه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است و برای مبارزه با آن باید وزارت اقتصاد، وزارت نفت، وزارت آموزش‌وپرورش، وزارت علوم، وزارت رفاه، وزارت صمت، وزارت امور خارجه، نهادهای فرهنگی و... پای کار باشند. در این میان اما، باتوجه‌به شرایط کنونی کشور باید گفت درصورتی‌که دولت بتواند با همین فرمان جلو برود و با فراهم‌کردن سرمایه اجتماعی برای دولت ایران و اعتماد در سطح بین‌المللی، منجر به بهبود سرمایه‌گذاری و اقتصاد در ایران شود می‌توان به کاهش آمار خودکشی در ایران در دو تا سه سال آینده خوش‌بین بود.
او در ادامه درباره نقشه‌راهی برای کنترل خودکشی در کشور توضیح می‌دهد: در وهله اول باید آمار خودکشی طی چند سال تثبیت شود تا شاهد روند کاهشی آن طی سال‌های آتی باشیم. پس از آن، در سطح ملی، باید وزارتخانه‌ها بر مبنای کاهش عوامل خطر برای خود ماموریت تعریف کرده و مسئولان نیز به‌جای پاک‌کردن صورت‌مسئله برای آن چاره‌اندیشی کنند. علاوه بر این نیز، در همین رییس‌جمهوری با تاسیس معاونت اجتماعی بر نحوه عملکرد همه دستگاه‌های مسئول در حوزه آسیب‌های اجتماعی ایران نظارت داشته باشد؛ در این شرایط، این معاونت می‌تواند با تدوین برنامه ملی پیشگیری از خودکشی موضوع را به‌صورت جدی در دستورکار دستگاه‌ها قرار دهد.
از کجا بدانیم می‌خواهد خودکشی کند؟
دانستن تصمیم افرادی که می‌خواهند خودکشی کنند می‌تواند در پیشگیری نقش پررنگی ایفا کند. کسی که می‌خواهد خودکشی کند چه نشانه‌هایی دارد و چطور از تصمیم او باخبر شویم؟ به باور کارشناسان، نشانه‌های خودکشی به چهار دسته نشانه‌های کلامی مستقیم، کلامی غیرمستقیم، موقعیتی و رفتاری تقسیم می‌شود. در نشانه‌های کلامی مستقیم فرد به‌صورت مستقیم هدف خود را زبان می‌آورد که می‌خواهد خودش را بکشد. در این حالت معمولا اطرافیان فرد تصور دارند، اینگونه افراد به دنبال جلب‌توجه هستند؛ درحالی‌که این باور نادرست است. در نشانه‌های کلامی، غیرمستقیم که معمولا تشخیص آن سخت است، فرد از جملاتی مانند اینکه «دیگر نیاز نیست نگران من باشید» استفاده می‌کنند. در نشانه‌های موقعیتی، نیز افراد ممکن است در موقعیتی مانند ورشکستگی اقتصادی، قرار گیرند که آن موقعیت فرد را به‌سمت خودکشی سوق دهد.
افرادی که قصد خودکشی دارند رفتارشان هم بوی خودکشی می‌دهد؛ مانند اینکه فرد جوانی‌نامه بنویسد، یا اموال و دارایی‌های زندگی‌اش را بذل و بخشش کند.
کارشناسان معتقدند خودکشی قابل‌پیشگیری است و در صورت مشاهده یکی از این نشانه‌های مذکور در اطرافیان باید او را به کمک‌گرفتن از دیگران ترغیب و به روانشناس ارجاع دهید. اگر مطمئن شدید که فرد نقشه خودکشی دارد اما علاقه‌ای به صحبت با کسی یا گرفتن کمک از کسی را ندارد، می‌توانید با سامانه۱۲۳ اورژانس اجتماعی تماس بگیرید.
ضرورت تدوین راهبردهای پیشگیری از خودکشی در کشور
برخی از روانپزشکان بر این باورند که اغلب، عوامل استرس‌زا مانند مشکلات مالی، مشکلات شغلی، مشکلات تحصیلی یا مشکلات ارتباط بین‌فردی مانند طلاق نیز ممکن است در این میان نقش داشته باشند. به گفته آنان، کسانی که قبلا اقدام به خودکشی کرده‌اند در معرض خطر بیشتری برای تلاش‌های بعدی هستند. تلاش‌های موثر پیشگیری از خودکشی شامل محدودکردن دسترسی به روش‌های خودکشی مانند سلاح‌های گرم، داروها و سموم، گزارش دقیق و صحیح رسانه‌ها درمورد خودکشی، درمان اختلالات روانی و سوءمصرف مواد و بهبود شرایط اقتصادی است. تقریبا ۱٫۵درصد از کل مرگ‌ومیرها در سراسر جهان به‌دلیل خودکشی است. این پدیده عموما در میان افراد بالای ۷۰سال رایج است. بااین‌حال، در برخی کشورها، افراد بین ۱۵ تا ۳۰سال در معرض بالاترین خطر قرار دارند. سالانه حدود ۱۰ تا ۲۰میلیون اقدام به خودکشی ناموفق وجود دارد و اقدام به این پدیده ممکن است منجر به آسیب و ناتوانی‌های طولانی‌مدت شود.
روان‌شناسان یادآوری می‌کنند تنها با ابراز حس همدردی می‌توان کمک بزرگی در پیشگیری از خودکشی کرد، طوری‌که در بسیار موارد حتی گفت‌وگوهای کوتاه ما بدون قضاوت و نصیحت و تنها با ابراز حس همدردی و شنیدن حس و درک رنج روانی فرد، می‌تواند کمک بزرگی باشد و وی را برای دریافت کمک‌های بیشتری ترغیب کند.
دلیل کاهش خودکشی در جهان
سید حسن موسوی‌چلک، رییس انجمن مددکاران اجتماعی ایران نیز با بیان اینکه خودکشی فقط خاص ایران نیست چنین توضیح می‌دهد: براساس اعلام سازمان جهانی بهداشت در سال گذشته، حدود ۷۰۰هزار خودکشی در دنیا رخ داده که البته بررسی آمارهای سنوات اخیر، حکایت از کاهش نرخ خودکشی در جهان دارد در ایران بررسی آمارها نشان می‌دهد که اگرچه نرخ خودکشی در ایران نسبت به سایر کشورها بسیار پایین‌تر است، اما به‌طورکلی نسبت به جهان این نرخ روند افزایشی دارد.
این عضو هیات موسس جمعیت علمی پیشگیری از خودکشی ایران می‌گوید: بحران‌ها همیشه تشدیدکننده اختلالات روانی و اعتیاد هستند و هرچقدر طولانی‌تر باشند، تبعات این‌چنینی آن افزایش می‌یابد. ایران در چند سال گذشته با بحران‌های مختلفی ازجمله سیل، بحران اقتصادی، کرونا و... دست‌وپنجه نرم کرده و شاید یکی از مسائل تاثیرگذار بر گرایش افراد به سمت خودکشی همین موضوع باشد.
موسوی‌چلک با انتقاد از نبود طرحی جامع برای پیشگیری از خودکشی که براساس آن همه سازمان‌ها پای کار آورده شوند و تکالیف، گروه هدف و فرآیند اجرا و شاخص‌های ارزیابی مشخص باشد، ادامه می‌دهد: اگرچه چند سال گذشته، طرحی تحت عنوان «بتا» در وزارت بهداشت نوشته شد، اما با تغییرات مدیریتی تحت‌الشعاع قرار گرفت. اما درمجموع هم فقدان یک طرح نباید به‌طورکلی جامعه را از مسیر پیشگیری از خودکشی دور کند؛ به‌طورکلی باید در سطح جامعه چند اقدام برای پیشگیری از خودکشی در نظر گرفت که شامل آموزش مهارت‌های زندگی، مداخله در بحران، تاب‌آوری، خودمراقبتی و... است.
رییس انجمن مددکاران اجتماعی ایران ادامه می‌دهد: آموزش‌های ارائه‌شده در حوزه پیشگیری باید متناسب با مخاطب و زیست‌بوم هر منطقه و شرایط فرهنگی و خرده‌فرهنگ‌ها، جذاب و متنوع و متناسب با زیست‌بوم هر منطقه، مستمر، پایدار و جامع باشد. علاوه‌بر اقدامات پیشگیرانه، باید مهارت‌های شاد زندگی‌کردن، مسئولیت‌پذیری و مشارکت افزایش یابد.