آگاه: با نامگذاری روز چهارم مرداد ماه به عنوان روز شیخ صفی، این روز، روز اردبیل هم نام گرفت چون بنابر اسناد و مدارک تقریبی که موجود است، در چنین روزی، شاه اسماعیل اول، حکومت شیعی ایرانی صفویان را تاسیس کرد و از آنجا که اردبیل زادگاه شاه اسماعیل و اجداد اوست، روز تاسیس دولت صفوی روز اردبیل نام گرفته است. در ادامه قصد داریم نگاهی داشته باشیم به تاثیرات سیاسی- دینی و فرهنگی دوران صفویه.

تاثیرات سیاسی و دینی سلسله صفویه در یکپارچگی ایران
صفویان توانستند بعد از حدود ۹ قرن از نابودی پادشاهی ساسانی، ایرانی متحد و منسجم را تشکیل دهند، در حالی که قبل از صفویان چندین پادشاهی ایرانی نظیر طاهریان، صفاریان، سامانیان، غوریان، زیاریان، بوییان، سربداران و مظفریان روی کار آمده بودند، اما هیچ‌یک برای تحت پوشش سیاسی قرار دادن تمام نواحی جغرافیایی ایران توفیقی نداشتند.
صفویان با گسترش اقتدار و درایت سیاسی خویش، چنان سبب تحکیم وحدت قبایل و اقوام مختلف شده بودند که ایران در سطح منطقه و بین‌الملل اهمیتی تازه و زیاد یافت، به نحوی که بیم برخی کشورها از اقتدار و انسجام سیاسی و منطقه‌ای ایران، سبب رشک و دشمنی آنها علیه کشورمان شد که نمونه آن، بدگمانی هراس سلسله عثمانی ازصفویه و وقوع نبرد چالدران بود. نقش مهم دیگر سلسه صفویه، ترویج تشیع در ایران است به طوری که گسترش آن موجب نزدیکی قلوب و تحکیم اتحاد ملی مبتنی بر دین و شریعت در سراسر کشور شد و بر کسی پوشیده نیست که وحدت برآمده از تقید و شریعت دینی تا چه اندازه توانسته است در قوام و دوام حاکمیت و اقتدار سیاسی و نظامی میهن مهم و موثر باشد.
این تهییج عقیدتی و حماسی ملت در برابر یورش لشکر بیگانه به حدی مهم بود که به گواهی تاریخ در نبرد چالدران بین دولت عثمانی و ایران که در اول شهریور ۸۹۳ خورشیدی روی داد، با وجود اینکه لشکر سلطان سلیم عثمانی بر سپاهیان ایران غلبه کرد و شرح دلایل آن در این مقال و مجال نمی‌گنجد، دشمن نتوانست به تجزیه کشور اقدام کند و غرور ملی برخاسته از دین و شریعت اجازه نداد حکومت ۲۰۰ ساله صفوی که بعد از انحلال ساسانیان برای نخستین بار عامل یکپارچگی ایران شده بود، از هم بپاشد.

خدمات فرهنگی و هنری صفویان به ایران
هنر ایران در این دوره در زمینه‌های معماری، نگارگری، خوشنویسی، قالی‌بافی، فلزکاری، سفالگری، پارچه‌آرایی و... نمایانگر می‌شود. از هنرمندان دوره صفوی می‌‏توان به کمال‌الدین بهزاد، رضا عباسی، میرعماد، آقامیرک و حسین بنا اصفهانی اشاره کرد. در این دوره در همه رشته‌های هنری، آثار باارزشی پدید آمده از نگارگری‌ها و خوشنویسی گرفته تا معماری و قالیبافی. به طوری که قالی اردبیل هم که اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود یکی از آثار درخشان این دوره است. شهرهای مهم هنرپرور در عصر صفویان، اصفهان، تبریز، هرات و قزوین بوده‌اند.

نقاشی
صفویان در بسیاری از موارد، به ویژه در هنر نقاشی، وارث هنر تیموریان هستند. در دوران سلطنت شاه طهماسب، یکی از جنبه‌های هنر نقاشی یعنی کتاب سازی به حد کمال رسید. خود شاه اوقات زیادی را برای آموختن نقاشی صرف می‌کرد. بیشتر هنرمندان بر جسته آن عصر، از دوستان و ندیمان شاه محسوب می‌شدند. شاه طهماسب در هنر تذهیب سرلوحه مهارت زیادی داشت. شاه عباس اول، چنین دلبستگی به نقاشی نداشت، در عوض توجه زیادی به معماری و شهرسازی داشت. از نظر ویژگی‌های فنی، هنر نقاشی در طول حکومت صفویان تغییراتی کرد. به عنوان مثال، به جای تصویر قهرمانان و اسطوره‌ها، به واقعیت‌ها و شرح زندگی مردان و زنان ادیب توجه زیادی شد.
در این دوره، دو مکتب نقاشی ظهور کردند: مکتب اول، به مکتب بهزاد نقاش معروف است و در تبریز شکل گرفت. این نقاش بزرگ، مدیریت کتابخانه سلطنتی (انجمن کتاب نویسی) را به عهده داشت که در آن، هنرمندان به تهیه نسخه‌های بسیار زیبا مشغول بودند. در این کارگاه مهم‌ترین فنون هنرهای کتاب سازی، خوشنویسی، تذهیب، صحافی و تصویر نگاری مورد توجه بود. تعداد قابل توجهی نقاش، خطاط و تذهیب کار، زیر نظر بهزاد به کار اشتغال داشتند. بسیاری از شاگردان بهزاد، بعدها از نقاشان معروف زمان خود شدند.
نقاشی در کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، در زمان شاه عباس اول از رونق افتاد و نقاشان به کشیدن تصویر ثروتمندان و شاهزادگان روی آوردند. به این ترتیب، مکتب دوم نقاشی دوره صفویه، معروف به مکتب رضا عباسی شد. در زمان شاه عباس اول، روابط ایران با دیگر کشورهای اروپایی افزایش یافت و سفیران، سیاحان و هنرمندان این کشورها به اصفهان رفت و آمد می‌کردند. این امر در هنر نقاشی ایران تاثیر به سزایی داشت. در زمان شاه عباس، یک مدرسه نقاشی تأسیس شد که استادان ایرانی و خارجی در آن به آموزش نقاشی پرداختند. در این دوره، کشیدن تصویر با رنگ‌های ساده بر دیوارها، بناها و استفاده از نقاشی برای تزئین بناها متداول شد. شاه عباس دوم به خاطر علاقه زیادی که به نقاشی غربی داشت، یکی از نقاشان را برای تکمیل هنر نقاشی به رم فرستاد. بعد از این، برخی نقاشان ایرانی از روش غربی تقلید کردند.

خوشنویسی
در دوره صفویه هنر خطاطی به کمال رسید، به خصوص خط نسخ، به خاطر توسعه علوم دینی بسیار رایج شد. در دوره شاه عباس، خوشنویسی پیشرفت زیادی کرد. علی رضا عباسی (تبریزی) و میرعماد، از خوشنویسان بزرگ آن زمان بودند.

تذهیب
تذهیب در ایران رواج زیادی داشت. تذهیب‌کاران پس از خوشنویسان، از اعتبار بالایی برخوردار بودند. ابتدا خطاطان کتاب‌های مورد نظر را می‌نوشتند، سپس تذهیب‌کاران به تذهیب صفحات آنها می‌پرداختند. این کار بیشتر در نسخه‌های قرآن و دیوان اشعار انجام می‌شد. این هنر پر هزینه بود، زیرا در تذهیب از طلا و سنگ لاجورد استفاده می‌شد.

صحافی و تجلید
برای حفظ ورق‌های کتاب‌های خط و تصویرهای آنها، صحافی و تجلید اهمیت زیادی داشت. جلد را از چرم می‌ساختند سپس روی جلد و نیز داخل آن را با طرح‌های زیبا تزئین می‌کردند. در زمان شاه طهماسب، علاوه بر جلد چرمی از جلد مقوایی نیز استفاده شد. نقاشان روی مقوا، منظره‌ها و شکل‌های گل و باغ را می‌کشیدند. در دوره صفویه جلدهای بسیار زیبا و ظریفی ساخته شد. برای تجلید و تزئین جلدها از قاب‌های فلزی استفاده می‌شد.

موسیقی
به خاطر حرام بودن موسیقی در این دوره، این هنر پیشرفت زیادی نکرد. سازندگان ساز و نوازندگان، افرادی تهیدست بودند. به خاطر عدم استقبال از موسیقی، عده‌ای موسیقیدانان و نوازندگان به دربار شاه هند رفتند. در این دوره، مقام و منزلت موسیقیدانان بسیار کاهش یافت. با وجود این، موسیقی از ایران رخت بر نبست، بلکه در مراسم رسمی و نقاره‌خانه‌ها پابرجا ماند. گذشته از این، موسیقی بخشی از زندگی اجتماعی قبایل و مردم به حساب می‌آمد. در مراسم عروسی و عید، سازها به صدا در می‌آمدند و مردم با کف زدن و رقص و آواز در آن مراسم شرکت می‌کردند. در مهمانی‌های دربار و در حضور سفیران نیز موسیقی و رقص مورد توجه بود. سازها و ابزارهای موسیقی در این دوره عبارت بودند از: نی، عود، کرنا، چنگ، طبل، قاشقک، دایره زنگی و سنتور.

معماری 
معماری صفویه بدون شک یکی از درخشان‌ترین دوره‌های هنری ایران پس از اسلام است. باید اذعان داشت که معماری ایران در دوره صفوی بار دیگر عصر نوین و درخشانی برای ایران به ارمغان آورد.
استفاده از ایوان، گنبدها و مناره‌ها، طراحی متوازن و تقارن، استفاده از نور و تهویه طبیعی، آب نما و باغ، کاشی‎کاری، قواره‌بری، استفاده از آجر و نگارگری از جمله ویژگی‌های اصلی معماری در دوران صفویه است.
همانطور که بالاتر اشاره شد، اصفهان و قزوین از مهم‏ترین شهرهای دوران صفویه بودند و از این رو بیشتر بناهای شاخص و به جامانده از آن دوران در این شهرها واقع شده است. علاوه براین ساخت حرم‏های مطهر امام رضا(ع)، شاه عبدالعظیم(ع)،  و شاهچراغ (ع)، نیز در این دوران صورت گرفته است. اما از بناهای شناخته شده و معروف به جامانده از دوران صفویه می‏توان به مسجد شیخ لطف‏الله، میدان نقش جهان، هشت بهشت، پل خواجو، چهل ستون، سی و سه پل، سردر عالی قاپو، کاخ چهل ستون قزوین، بازار مسگری کرمان، باغ دلگشا، بازار کازرون و کاروانسرای دیر گچین اشاره کرد.

توجه به شعر و حکمت
در عصر صفوی اهمیت زیادی به تعلیم و تربیت داده می‌شد و از شاعران این دوره می‌توان به وحشی بافقی، محتشم کاشانی و صائب تبریزی اشاره کرد. علوم، ریاضی و نجوم در این دوره با ضعف و سستی همراه بود و تنها بعضی از کتاب‌های مهم مانند قانون ابن سینا و برخی از متون قدیمی ریاضی و نجوم در مدارس به دانش‌آموزان آموزش داده می‌شد. اوج گرفتن حیات عقلی شیعه در این دوره که ملازم با تجمع متفکران و اندیشمندان شیعه در مراکز عمده آن روزگار به ویژه اصفهان و تبادل آراء و افکار آنان است، دوره جدیدی را در زمینه حکمت و فلسفه شیعه به همراه داشت و جلوه‌ای از تمدن را در این کشور پایه‌گذاری کرد. شیخ بهایی، ملاصدرا، محمدباقر مجلسی و میرداماد از جمله علمای این دوره بودند.
چرا فرهنگ و هنر در دوره صفویه شکوفا شد؟
شاهان صفوی، به‌ویژه شاه عباس بزرگ، علاقه فراوانی به گسترش هنرهای مختلف داشتند و با حمایت از هنرمندان، پایه‌گذار عصری طلایی برای فرهنگ ایران شدند. وجود حکومتی قوی که ارزش زیادی برای هنر و فرهنگ قائل بود، از مهم‌ترین دلایل پیشرفت فرهنگی در این دوره به شمار می‌آید. یکی از عوامل کلیدی پیشرفت هنر و فرهنگ در دوره صفوی، حمایت مستقیم و گسترده شاهان از هنرمندان بود. در این دوران، هنرمندان از جایگاه برجسته‌ای برخوردار بودند و کمک‌های مالی و معنوی فراوانی از سوی حکومت دریافت می‌کردند. شاهان صفوی با اختصاص منابع و ایجاد شرایط مناسب، هنرمندان را ترغیب به خلق آثار فاخر می‌کردند.
به‌عنوان نمونه، شاه عباس اول هنرمندان و معماران برجسته را به اصفهان دعوت و این شهر را به مرکز هنری جهان تبدیل کرد. بناهایی همچون مسجد شاه، میدان نقش جهان و کاخ عالی‌قاپو از دستاوردهای معماری این دوران هستند که بازتاب‌دهنده علاقه حکومت به هنر است. همچنین در زمینه‌های خوشنویسی و نقاشی، آثاری همچون شاهکارهای رضا عباسی به نمادهای برجسته هنر ایرانی تبدیل شدند.

تأمین امنیت در مسیرها و شهرها
صفویان با تأمین امنیت در مسیرها و مناطق مختلف کشور، شرایط لازم برای تبادل فرهنگی و اقتصادی را مهیا کردند. راه‌های امن به سفرهای تجاری و فرهنگی رونق بخشید و زمینه‌ساز حضور هنرمندان و تاجران خارجی در ایران شد. این موضوع به گسترش هنر و فرهنگ ایرانی و انتقال آن به سایر نقاط جهان کمک شایانی کرد.
در دوره صفوی، جاده ابریشم به بالاترین سطح اهمیت خود رسید. شاه عباس با ساخت کاروانسراهای متعدد و برقراری امنیت در مسیرهای تجاری، هم اقتصاد کشور را تقویت و هم فرصت‌های بیشتری برای تعاملات فرهنگی ایجاد کرد. این تعاملات به شکوفایی هنر داخلی و تبادل ایده‌های نو منجر شد.

رونق بازرگانی
یکی از ویژگی‌های برجسته عصر صفوی، توسعه تجارت در داخل و خارج از کشور بود. در این دوره، کالاهای ایرانی از جمله فرش، ابریشم، سفال و دیگر آثار هنری به بازارهای جهانی صادر می‌شد. این رونق اقتصادی، ثروتی عظیم به همراه داشت که بخشی از آن به تقویت هنر و فرهنگ اختصاص یافت.
ارتباط تجاری با کشورهای خارجی، ایرانیان را با هنر و سبک‌های دیگر ملل آشنا کرد و این تعاملات، ایده‌های تازه‌ای را به هنرمندان داخلی منتقل نمود. صادرات فرش ایرانی به اروپا و آسیا، نمونه‌ای از این تبادلات است که موجب شهرت جهانی این هنر و الهام‌بخشی برای خلق طرح‌های نوآورانه شد. کلام آخر اینکه شکوفایی هنر و فرهنگ در دوره صفوی حاصل هم‌افزایی عوامل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بود. حکومتی مقتدر و متحد، حمایت شاهان از هنرمندان، امنیت جاده‌ها و توسعه تجارت، همگی دست به دست هم دادند تا ایران در این دوران به یکی از قطب‌های فرهنگی و هنری جهان تبدیل شود. میراث برجای‌مانده از این دوره همچنان به‌عنوان نمادی از عظمت فرهنگ ایرانی در جهان شناخته می‌شود.