آگاه: میزان اثرگذاری فرهنگ عاشورا بر فرهنگ و هویت ایرانی از صفویه تاکنون با تاکید بر شکل و آداب و رسوم عزاداری‌ها چقدر بوده است؟
فرهنگ ایران و اسلام درهم تنیده شده و غیرقابل انفکاک است و چنان منسجم و درهم آمیخته است که امکان جداسازی ندارد و این طی ۱۵قرن صورت گرفته است. اسلام در ایران به‌عنوان یک ایدئولوژی، دین، فرهنگ و تمدن و یک تفکر و نگرش سیاسی و حکومت اسلامی برای ملت ماست. با ورود اسلام به ایران، فرهنگ ایران متحول شد و لذا در تمدن ۱۰قرن اول اسلام، زبان دوم این تمدن فارسی بود و طی این ۱۵قرن هر رساله، کتاب و آثاری می‌بینیم تجلی اسلام در آن هست؛ از آثار شعرایی مثل مولانا، عطار، سعدی و حافظ گرفته تا آثار فلاسفه مثل ابوعلی سینا، فارابی، ملاهادی سبزواری، ملاصدرا و دیگران. در مسئله احادیث هم یکی از بزرگ‌ترین محدثین ما کلینی اهل ورامین است. امام‌رضا(ع) موقوفاتی برای عزاداری ایام محرم داشتند؛ در زمان حیات‌شان چه زمانی که در مدینه و چه زمانی که ایران بودند؛ لذا این مسئله به صفویه ربطی ندارد و این القائات شرق‌شناسان است. اینکه در دوران صفویه تشیع به حاکمیت رسید درست است؛ ولی همه آثاری که از بزرگان، شعرا و مورخان درباره تشیع داریم این است که نهضت‌های شیعی مرعشی‌ها در شمال و ری و حکومتش در سبزوار و سربداران بود؛ اما حاکمیت بنی‌امیه و بنی‌عباس چنان سایه انداخته بود که امکان حکومت نبود. صدها امامزاده در ایران داریم؛ از نسل اول مثل حضرت شاهچراغ(ع) گرفته تا نسل‌های چهارم و پنجم ائمه از امام باقر(ع) و امام کاظم(ع) در جای جای کشور هست و لذا تشیع به‌عنوان یک اندیشه از ورود امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) و دیگران مبانی تشیع را در ایران رشد یافت. در زمان امام صادق(ع) در قم، اشعری‌ها نماینده امام صادق(ع) بودند. ملاحسن کاشانی در قرن هشتم اشعاری درباره حضرت امیر(ع) دارد و محتشم هم در زمان صفویه است؛ ولی در گذشته کتاب علی‌نامه از ربیع خراسانی داریم که بیش از ۱۲هزار بیت شعر در وصف حضرت امیر(ع) است که ربیع ۵۰سال بعد از حکیم فردوسی در خراسان شعر گفته و کتابش هم چاپ شده است. پس این مولفه هویتی یعنی عشق و ارادت به اهل‌بیت(ع) از قرن‌ها پیش در وجود این مردم ریشه کرده است.
در جریان انقلاب اسلامی و سپس در دفاع مقدس مردم ایران چقدر از واقعه عاشورا الهام گرفتند؟
نکته جالب این است که قیام امام(ره) و انقلاب اسلامی از روز عاشورا شروع شد. در قیام ۱۵خرداد روز عاشورا امام(ره) علیه شاه سخنرانی کرد و درحقیقت در برابر یزید زمان و بنی‌امیه دوران ایستاد و از اسلام، قرآن، تشیع، حوزه‌های علمیه و حریم جامعه اسلامی دفاع کرد. وقتی امام(ره) در روز عاشورا دستگیر شد، روز دوازدهم محرم که ۱۵خرداد است مردم به خیابان‌ها ریختند و از امام(ره) دفاع کردند و علیه رژیم پهلوی و یزید زمان شعار دادند. امام(ره) به‌عنوان یک مرجع، ولی فقیه، فیلسوف، عارف، محدث و مفسر قرآن مبانی که مطرح کردند از اهل‌بیت(ع) است؛ یعنی درحقیقت مکتب تشیع است که مطرح کرده و نوع قیام و مبارزه ۱۵ساله جامعه ما در برابر رژیم پهلوی به همان روش عاشورایی بود. در اسناد ساواک و اعلامیه‌هایی که در دوران مبارزه منتشر شده عموما حکومت پهلوی را بنی‌امیه و حکومت یزید می‌داند و شعار مردم در ۱۵خرداد و ۱۲محرم با همین مضامین پیش می‌رفت. در اسناد ساواک آمده است که اینها درباره یزید و معاویه صحبت می‌کنند و کنایه می‌زنند. حکومت یزیدی و سیاست بنی‌امیه به حکومت پهلوی نزدیک بود.
لذاست که اساس حرکت، حرکت عاشورایی بود و چه در دفاع مقدس و چه در برابر رژیم پهلوی خون بر شمشیر پیروز شد و گوشت در برابر توپ و تانک و سلاح ایستاد و مقاومت کرد و نوشته‌ها و تحلیل‌ها و پیام امام(ره) و علما عمدتا از این بود. بزرگ‌ترین راهپیمایی که به آن رفراندوم گفتیم در روزهای تاسوعا و عاشورا سال۵۷ صورت گرفت که همه مردم میلیونی گفتند شاه را نمی‌خواهیم. تظاهرات ایام محرم قبل و بعد از انقلاب با شعارهای عاشورا آمیخته بود و مخصوصا منبرهای ما تفسیر خطبه‌های حضرت زینب(س)، امام سجاد(ع) و امام حسین(ع) بود و در دفاع مقدس هم این مسئله را داریم که به روش عاشورایی بود و حتی برخی به‌طعنه می‌گفتند گوشت نمی‌تواند در برابر تانک بایستد؛ اما ملت ما با ندای اینکه کربلا را آزاد می‌کنیم و کربلا ما می‌آییم حرکت کردند. حضرت امام(ره) در یک صحبتش گفت راه قدس از کربلا می‌گذرد و اول باید کربلا را فتح کنید و الان اربعین‌هایی که برگزار می‌شود قبلا نه شاه و نه صدام اجازه نمی‌داد و این ره‌آورد دفاع مقدس و انقلاب اسلامی است و الان که جبهه مقاومت در عراق، یمن، لبنان، ایران و همه‌جا در برابر اسرائیل می‌ایستد روش عاشورایی است و این دوچنان با هم آمیختند که انقلاب ملهم از قرآن و سیره اهل‌بیت(ع) است. اینکه امام(ره) به تعبیر آیت‌الله مدرس گفت دیانت ما عین سیاست ماست و سیاست ما عین دیانت ماست، انقلاب اسلامی ما عین فلسفه عاشورا و ائمه اطهار است و از آن الهام گرفته است. اسلام وامدار افکار ایدئولوژی مارکسیسم، سوسیالیسم، ناسیونالیسم، اومانیسم و مکاتب دیگر نیست و کاملا ملهم از اسلام و قرآن است.
جمله‌ای به زبان سردار شهید سلیمانی مطرح شد که چند سال است بر سر زبان‌ها افتاده که «ما ملت امام حسینیم» این جمله چقدر ریشه هویتی دارد؟
بعضی از شخصیت‌ها و واقعه‌ها در جامعه نماد کمال، مبارزه، پیروزی و حقیقت می‌شوند. برای مثال می‌گوییم حضرت امیر(ع) تجسم قرآن است؛ یعنی عمل و کردار امام علی(ع) قرآن است یا امام زمان وارث و تجلی قرآن است. اسلام سلطنتی، آمریکایی، رفاه‌طلب، اشرافیت، فرصت‌طلبی و راحت‌طلبانه است و یک اسلام سیاسی درست کرده بودند که یا با مارکسیسم یا با ناسیونالیسم یا با سوسیالیسم آمیخته بود. اسلامی که امام مطرح کرد اسلام ناب است. وقتی می‌گوییم ما ملت امام حسینیم، یعنی امام، پیشوا و نماد امام‌حسین(ع) است و نه ظلم می‌کنیم و نه ظلم می‌پذیریم و هم با ظلم مبارزه می‌کنیم و هم عدالت اجتماعی را تحقق می‌بخشیم و تجلی آرمان‌های انقلاب اسلامی در عاشورا و امام حسین(ع) است. اگر قرار است در برابر امپریالیسم غرب، آمریکا، صهیونیسم و جریانات انحرافی مبارزه کنیم باید به روش امام حسین(ع) ایستاد. امام‌حسین(ع) حاضر نشد با منافقان، مشرکان، ملحدان و نهایتا یزید صلح کند؛ چون از اسلام تخطی کرده بودند و بدعت جای دین را گرفته و دین منزوی شده بود. وقتی این شعارها را می‌دهیم همیشه روبه‌جلو است که سرمشق، نمونه، الگو و اسوه‌مان را نباید فراموش کنیم. امام حسین(ع) به‌عنوان یک اسوه و الگو مطرح است و مومن و معتقد به امام‌حسین(ع) هیچ‌وقت از مبارزه خسته نمی‌شود؛ زیرا شهادت را فوز عظیم می‌داند و راضی به رضای خداست و آنچه خدا می‌خواهد و هم در عرفان، هم در اخلاق و هم در عمل عدالت اجتماعی تجلی همه اینها را دارد و این نیست که فقط مبارزه می‌کنیم و این یک بخشش است. عرفان دعای عرفه امام حسین تجلی است. توحیدی که امام حسین(ع) مطرح می‌کند و عملی که در کمک به فقرا و زیردستان می‌کند، وقتی امام را به عنوان نماد و الگو مطرح می‌کنیم تمامی اعمال امام می‌تواند برایمان الگو و اسوه باشد؛ لذا اینکه ما ملت امام حسینیم در همه ابعاد است و دعای عرفه عالی‌ترین متن عرفانی است و ما که حسینی هستیم باید این عرفان را بفهمیم. نماز، عبادت و عبودیت در نظر امام حسین(ع) مهم‌ترین مسئله بود و باید به این عمل کنیم. مبارزه علیه نفاق، شرک، کفر، ظلم و ستم روش و سیره عملی امام است؛ لذا وقتی می‌گوییم ملت امام حسینیم مسئولیتش با رسانه‌هاست که در ترسیم امام حسین(ع)، عاشورا و نمادها از یک طرف و سیره و سنن ائمه اطهار(ع) از طرف دیگر و فلسفه پدید آمدن انقلاب اسلامی، رهبری انقلاب اسلامی و اهداف، رسالت و ماهیت انقلاب را با ابزار هنر، تحلیل، تحقیق و مستند ارائه بدهند تا حقیقت امر بر جامعه روشن شود.
مکتب عاشورا در بازسازی هویت امروز خصوصا نسل جوان و دهه۸۰ چه نقشی می‌تواند ایفا کند؟
انسان فطرتا عدالتگرا، خداگرا و معناگراست و تغذیه نسل جوان در درجه اول عدالت‌خواهی، عدالت اجتماعی، دانش، عرفان و معنویت است و باید تمام ابعاد را در نظر گرفت؛ چون اسلام دین یک‌بعدی نیست. دوم اینکه در عمل باید برخی مسائل را نشان بدهیم؛ یعنی همان مطالبی که از رجال سیاسی و فرهنگی، رسانه‌ها، حاکمیت و اقشار مردم می‌گوییم. یک جوان به دو چیز نیاز دارد که یکی آرمان‌ها، ارزش‌ها، ایدئولوژی و مکتب و دوم الگو است تا تجلی آرمان‌ها، ارزش‌ها و ایدئولوژی را در شخصیت‌ها ببیند و خودش را با این دو می‌سازد. در الگوسازی چهره‌های برجسته علم و عمل در تاریخ اسلام، تاریخ معاصر و دوران انقلاب داریم و فراموش کردیم الگوهایمان را به نسل جوان نشان بدهیم؛ از شهید چمران گرفته تا شهید بهشتی، علامه طباطبایی، علامه امینی، رجایی، باهنر و... که همگی الگو هستند. انگار از گذشته قطع رابطه می‌کنیم؛ درحالی‌که اینها ریشه‌ها هستند و هنوز برای جامعه حرف و پیام دارند؛ از شهید فهمیده گرفته تا شهید چمران، صیاد شیرازی و شهید باکری و... بایستی به نسل جوان الگو داد. این یکی از غفلت‌ها و خطاهای بزرگ رسانه‌های ماست که فراموش کردند الگوها را ارائه بدهند؛ از حضرت عباس(ع) در عاشورا تا امروز شهدای حرم و دفاع مقدس که هرکدام به نوبه و درجات خود الگو هستند. بایستی آرمان‌ها، رسالت، ماهیت و هدف انقلاب اسلامی را به نسل جوان نشان داد. بایستی دولتمردان، سیاستمداران و کسانی که به عنوان بزرگان قم هستند در عمل الگو باشند تا وقتی جوان کتاب را می‌خواند تجلی‌اش را مثلا در زندگی شهید رئیسی، شهید رجایی و شهید بهشتی ببیند. مسئولیت رسانه‌ها شناساندن بهشتی‌ها و رجایی‌هایی است که ناشناخته‌اند. بسیاری از شخصیت‌های برجسته علم، عمل، خیر و دانش داریم که ناشناخته‌اند. دعواهای سیاسی سه آفت دارد که یکی حرمت و قداست ما را می‌شکند و استعمار خیلی خوب این را می‌فهمد و عمل می‌کند. دوم نسل جوان را مایوس می‌کند. سوم اینکه باعث ریزش ایمان می‌شود. حضرت علی(ع) می‌فرماید: از اختلاف بپرهیزید که موجب ریزش ایمان مردم می‌شود. اختلاف در اندیشه؛ بلای جامعه است و مثلا زمانی که برای رسیدن به فلان شغل بداخلاقی می‌کنند مأیوس می‌شویم؛ ولی وقتی تجلی شخصیت شهید بهشتی را در عرصه می‌بینیم، علی‌رغم اینکه جریانات چپ و راست علیه ایشان تهمت می‌زدند و افترا بود؛ اما ایشان ایمان پاک، مقاومت درست و منطق ایمانش را نشان می‌داد. امروز باید هم آرمان‌ها و هم الگوها را چه در اندیشه و چه در عمل نشان بدهیم.
کلام آخر؟
به‌هرحال اگر بخواهیم جامعه را به طرف فرهنگ و هویت اسلامی ببریم و این مولفه‌ها را مستحکم کنیم، اولین گام توجه به کودکان است؛ از مهدکودک تا ابتدایی، راهنمایی، دبیرستان و سپس دانشگاه. این جمعیتی که داریم خوراک فکری می‌خواهند و باید دانسته‌هایشان افزایش یابد. باید صدها کتاب و فیلم فقط برای کودکان بنویسیم و بسازیم. چند پوستر در خیابان خوب است اما شعار است و کار نیست؛ چیزی که فرهنگ‌ساز است تهیه کتاب است و باید از ابزار هنر مثل فیلم و فضای مجازی استفاده کرد.
موضوع دیگر به‌کارگیری نیروهایی است که توان تجزیه و تحلیل تاریخ انقلاب و تاریخ معاصر و جریان‌شناسی سیاسی، فرهنگی و حرکت‌های اسلامی به‌عنوان ارائه بینش و نگرش تاریخی را دارند. از موارد دیگر گاه‌شماری یا روزشماری تاریخ تهران است که از قاجار تا دوره پهلوی و از نهضت امام(ره) در سال۴۱ تا انقلاب۵۷ و از پیروزی انقلاب تاکنون به گاه‌شماری نیاز داریم تا برای مورخان، محققان و دیگران مشخص باشد که این روند چگونه است که اینها با برنامه‌ریزی پنج و ده‌ساله امکان‌پذیر است. کشوری را که ۸۵میلیون جمعیت دارد نمی‌توان با ۱۰۰۰۰-۱۵۰۰۰ عنوان کتاب اداره کرد. همان‌طور که از الان به فکر میوه شب عید مردم هستیم، باید به فکر غذای فکری مردم باشیم که متاسفانه دولت وقتی به این‌جا می‌رسد با خشکسالی مالی مواجه می‌شود و دست نویسندگان خالی است؛ لذا این سفره همیشه خالی است و گرسنه‌ها هم کنار سفره می‌نشینند؛ چه در مدارس و چه در جاهای دیگر.