آگاه: ایران همواره در مرکز راههای مهم و اصلی ارتباطی حضور داشته است و جاده ابریشم که میتوان به یقین آن را ارزشمندترین و مهمترین شاهراه اتصال جهان باستان دانست، از این کشور عبور میکرد. از طرفی خشکی آب و هوا، دوری شهرها و روستاها از یکدیگر و اقلیم گرم و خشک این مناطق، ایجاد و احداث کاروانسراها رابرای اسکان موقت کاروانیان به امری اجتنابناپذیر تبدیل کرد. در این میان، کاروانسرای دیر گچین یکی از مهمترین جاهای دیدنی قم است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
کاروانسرای دیر گچین یکی از جاذبههای گردشگری استان قم است که در مرکز پارک ملی کویر، مسیر قدیم جاده قم به ورامین یا ساوه به ورامین و گرمسار و همچنین در ۸۰کیلومتری از مرکز استان قم قرار دارد. پیشینه کاروانسرای دیرگچین، به دوران حکومت ساسانیان بازمیگردد. این اثر در تاریخ اول مهرماه۱۳۸۲ با شماره ۱۰۴۰۸ به ثبت ملی رسید.کاروانسرای دیر گچین از پیشینهای ۱,۷۵۰ساله برخوردار است و به دوران حکومت اردشیر ساسانی مربوط میشود. باستانشناسان بهواسطه آجرهای در ساختار طاقها ضربی، گنبدها و برجهایهای نگهبانی نیمبیضی، این قدمت را تخمین زدهاند. بنای کاروانسرا در دوران سلجوقی مرمت شد و اصطبلها و چهارایوانیهایی را به آن افزودند. همچنین در این دوره آجرهای پیشین با ملاطی جدید انسجام یافت. در دوره صفویه، بازسازی و مرمت اساسی در کاروانسرای دیرگچین صورت گرفت و برجها، دیوارهای بیرونی و ورودی امروزی به آن الحاق شد. استفاده از آجرهای سفیدرنگ و همچنین شباهت به معماریهای مرسوم در اصفهان همچون آجرچینی زیگزاگی، از ویژگیهای مرمت این دوره است. اغلب مرمتها و فعالیتهای عمرانی دوره قاجار در فضای بیرونی کاروانسرا انجام شده است؛ البته برخی از کارشناسان ساخت حمام و سرویسهای بهداشتی را به این دوره نسبت میدهند.باتوجهبه قرارگیری این مجموعه در مسیر تردد قم و ساوه به ورامین و همچنین مسیر جاده ابریشم، اهمیت و ارزش آن تا حد بسیار زیادی افزایش یافت. رونق و توسعه این کاروانسرا، سبب شد که گذشتگان به ساخت و احداث قلعهها و کاروانسراهای دیگری ازجمله قلعهسنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در مجاورت این مجموعه بپردازند. این اثر تاریخی کاربردهای متعددی داشته است که از جمله آن میتوان به مقر نیروهای سلطنتی و نوعی ایستگاه بینراهی اشاره کرد.در متون تاریخی میتوان نامهای متعددی برای کاروانسرای دیر گچین قم یافت. در کتابهایی همچون تاریخ قم، صورهالارض و کاروانسراهای ایران، نامهایی مانند «اردشیر»، «دیرالجص»، «دیر گچین» و «دیر کاج» به این عمارت تاریخی نسبت داده شده است.
احتمالا از این رو نام اردشیر را بر این کاروانسرا نهادهاند که به دستور اردشیر ساسانی ساخته شده است. همچنین «جص» در زبان عربی بهمعنای گچ است و بهدلیل استفاده از گچ بهعنوان مصالح اصلی آن، به دیرالجص و دیر گچین نیز شهرت یافت. کلمات دیگری همچون رباط و خان، نام دیگر کاروانسرا بوده است.
مساحت کاروانسرای دیر گچین به حدود ۱۲,۰۰۰هکتار میرسد که در دوران رونق خود، از وسعت و فضایی مطلوب و مناسب برای استقرار کاروانیان برخوردار بود. سازندگان این مجموعه عظیم، بخشهای مختلفی ازجمله چندین برج، مسجد، حیاط خلوت، آسیاب سنگی، حمام (شامل گرمخانه و خزینه)، ورودی، هشتی، ایوان، اتاق، حجره، شترخوان، فضای اقامتی و دکانهای خریدوفروش کالا را برای بنا در نظر گرفتهاند؛ البته در خارج و در مجاورت بنا میتوان آتشکده، کوره آجرپزی، آبانبار و قبرستانی را مشاهده کرد که با درنظرگرفتن مساحت این بخشها، وسعت کاروانسرا به ۱۹,۰۰۰هکتار خواهد رسید. در اطراف این مجموعه ارزشمند نیز دیواری بهشکل هندسی مربع کشیده شده که هر ضلع آن، از ارتفاعی بالغ بر پنج متر، عرض یک متر و طول ۸۰متر برخوردار است.کاروانسرای دیر گچین، ۳۶اتاق دارد که در هر سمت میتوان تعداد هشت تا ۱۰اتاق را مشاهده کرد؛ اتاقهایی با شکل هندسی مربع و یکطبقه که تنها یک در ورودی برای آنها در نظر گرفته شده است. ازجمله تزیینات اتاقها میتوان به طاقچههایی با تورفتگی و قوسهایی تزیینی، اجاقهای زیبا و همچنین سقفی چهار ترک اشاره کرد.در بخش شمالشرقی کاروانسرا میتوان محدوده حیاط را مشاهده کرد که بهصورت هشتضلعی ساخته شده است. در قسمت جنوبشرقی و سمت راست ورودی، عمارت مسجد وجود دارد که مساحت آن به حدود ۳۰۰مترمربع میرسد. حمامی که در ضلع جنوبغربی بنا قرار گرفته و از بخشهایی همچون سربینه، خزینه، گرمخانه و سرویس بهداشتی تشکیل میشود. دو چاه آب در کاروانسرا وجود دارد که وظیفه تامین آب سرد حمام را بهعهده داشتهاند. در قسمت مربوط به سرویسهای بهداشتی نیز تعداد ۶چشمه مشاهده میشود که سازندگان، آن را ازسوی یک دیوار از حمام جدا کردهاند. مخزن فاضلاب نیز در این کاروانسرا تعبیه شده است. در حاشیه شمالغربی کاروانسرا و مجاورت اصطبلها، فضایی وجود دارد که از آن بهعنوان آسیاب استفاده میکردند. متاسفانه بهدلیل بیتوجهیها، برای مدت طولانی از کاروانسرای دیر گچین بهعنوان محل استقرار شترها و حیوانات عشایر محلی استفاده میشد اما خوشبختانه پس از ثبت این عمارات تاریخی بهعنوان اثر ملی، مسئولان به مرمت و بازسازی مجدد آن پرداختند.
۲۱ آبان ۱۴۰۳ - ۱۲:۰۹
کد خبر: ۸٬۳۲۸
یکی از جذابترین کاروانسراهای تاریخی ایران، کاروانسرای دیر گچین است که مکانی با پیشینه قدیمی و درحالحاضر یکی از مهمترین جاذبههای استان قم به شمار میآید. این کاروانسرا از دوران ساسانی بهجای مانده و عدهای حتی آن را مادر کاروانسراهای ایران میدانند.
نظر شما