آگاه: برنامه‌ریزی برای اجرای تعزیه از کی آغاز می‌شود و تعزیه پیش رو در چه تاریخی برگزار می‌شود؟
کار تعزیه مدون و سالانه است و بعد از پایان تعزیه هر سال، برنامه‌ریزی برای سال آینده آغاز می‌شود. تاریخ برگزاری امسال هم ۲۸تیرماه ساعت ۱۶:۳۰ بعدازظهر است. مدت زمان اجرای تعزیه هم حدود دو تا سه ساعت است که بخشی از آن صرف سامان‌دهی تماشاگران و افرادی که از دور و نزدیک آمده‌اند، می‌شود.
تفاوت سبک اجرای تعزیه صحرارود با شیوه سنتی آن چیست؟
در تعزیه‌های سنتی یا سرحوضی اساس و مبنای تعزیه، بیان و صداست و چند قسم دیگر مانند زبان بدن، لباس و ابزار دارد که اهمیت نمایشی کمتری دارند. در سبک نمایشی ما مساحت زمین تعزیه متفاوت با تعزیه به حالت سنتی است که چیزی حدود ۱۰۰ یا ۱۵۰متر است. ابعاد صحنه تعزیه میدانی در حدود یک هکتار است و آن را تنها با خاک به‌شکل سکویی درآورده‌ایم در مساحت کلی ۲۵هکتار متشکل از مجموع پارکینگ، محل استقرار بیننده‌ها و مکان اجرای تعزیه. در این سبک از تعزیه، ابزارآلات جنگی، اسب‌ها و جمعیت زیادی از بازیگران در نمایش نقش ایفا می‌کنند. می‌توان گفت که این سبک چیزی شبیه به فیلمی زنده است. تفاوت دیگر آن موضوع بازیگر و تعداد آن است. در سال گذشته که تعزیه «از برکه غدیر تا گودال قتلگاه» را اجرا کردیم، حدود ۷۰۰بازیگر در نمایش ایفای نقش کردند و در سال جاری نیز ۵۰۰بازیگر حضور دارند. این سیاق اجرای تعزیه که به آن تعزیه میدانی می‌گوییم در سال۱۳۹۲ بعد از حدود ۱۰سال اجرا به ثبت ملی رسید.
چرا تعزیه صحرارود منحصربه‌فرد است؟
رهبر انقلاب در آغاز هر سال و در حرم امام هشتم(ع) پیامی برای ملت بیان می‌کند. این پیام خط و مشی و هسته مرکزی سوژه تعزیه ما را تعیین می‌کند. قرار نیست ما به‌عنوان مثال با جزئیاتی مثل نوع لباس پوشیدن یا حرکات علی‌اکبر(ع) یا دیگر شهدای بزرگوار کربلا بر بیننده‌ها اثر بگذاریم، ما می‌خواهیم از ابتکار عملی که او در آن زمان داشت، از اطاعت و تسلیم و بردباری‌ای که در برابر امر خدا و امام زمانش(عج) داشت سخن بگوییم.
ما هر سال یک موضوع ویژه و مرتبط با مسئله روز کشور یا جهان اسلام را به‌عنوان سوژه اصلی اجرای تعزیه دنبال می‌کنیم. سال گذشته موضوع واقعه غدیر مطرح بود و می‌بایست ارتباط بین واقعه غدیر و کربلا را در عمق و مبنای آن دنبال می‌کردیم و در قالب نمایش منعکس می‌کردیم. درنهایت به این سیر رسیدیم که چرا غدیر کربلا شد. از حجه‌الوداع تا سال ۶۱هجری در این بازه ۵۱ساله مگر چه اتفاقی افتاده بود که امیرالمومنین(ع) که پیامبر(ص) دستش را بالا می‌برد، سر فرزندش در گودی قتلگاه بالای نیزه می‌رود. برای ملموس شدن ارتباط میان این دو واقعه، اول از وقایع کربلا گفتیم بعد روایت سقیفه بنی‌ساعده را نشان مخاطب دادیم و بعد هم به غدیر رسیدیم.
چطور با مخاطب ارتباط برقرار می‌کنید تا تفاوتی نسبت‌به دیگر تعزیه‌ها احساس کند؟
مستمع ما خلاف آنچه شاید از دور به نظر بیاید، تنها افراد مسن و سالخورده نیستند، بلکه میانگین سنی متعلق به جوانانی است که از نسل فعلی هستند و با انواع مدیوم‌های نمایشی به‌روز بزرگ شده‌اند؛ بنابراین اثرگذاری بر این مخاطب نیازمند قصه‌ای ملموس و عینی است. او دیگر از صرف تعزیه به شکل سنتی آن کمتر لذت می‌برد، این شکل از تعزیه بیشتر برای نسل‌های قبل‌ معنادار است، چراکه با آن بزرگ شده است و برای او امری نوستالژیک هم هست.
موضوع امسال تعزیه صحرارود چیست؟
مهم‌ترین موضوع فعلی جهان امروز ما چیست و کدام موضوع است که ریشه در بیشترین آلام مردم دنیا دارد؟ طبیعی است که ذهن همه به سمت موضوع کودک‌کشی صهیونیست‌ها می‌رود. اگرچه در این مورد بسیار حرف زده می‌شود و موضوعی زمینه‌ای است اما نمی‌شود در مورد آن گل‌درشت حرف زد و محتوا و تعزیه را درگیر امور سیاسی صرف کرد؛ بنابراین ما به سراغ موضوع خیبر و رشادت‌های امیرالمومنین(ع) در این جنگ رفته‌ایم و نیز شجاعت مردم فلسطین و بعد از آن درباره اباالفضل العباس(ع) به‌عنوان نماد شجاعت در کربلا حرف می‌زنیم. این وقایع را اینطور نمایش می‌دهیم، شجاعت عباس(ع) را به خصلت شجاعت در پدر بزرگوار او علی(ع) و اوج آن در واقعه خیبر پیوند می‌زنیم. به این ترتیب، در چرایی واقعه خیبر، ستم‌های آل یهود را به مخاطب نشان می‌دهیم. آنچه در این میان پازل نهایی این روایت است، ارتباط آن با جهان امروز است که تمام این سلسله وقایع را برای نسل امروز ملموس و قابل درک می‌کند. درنهایت از حضور ۳۰۰نفر از فعالان ورزش زورخانه‌ای در نمایش بهره برده‌ایم و برای اولین‌بار ۱۰نفر مرشد و پیشکسوت این حرفه را در تعزیه داریم. در پیوند با نماد پهلوانی ایرانی که از همین خصایا در وجود ائمه به‌ویژه علی(ع) و اباالفضل العباس(ع) الگو و الهام گرفته است، به محض اتمام صحنه‌های تاریخی تعزیه اجرای نمادین ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای را ازسوی این افراد داریم که در مدح علی ابن ابی‌طالب(ع) هنرنمایی و زورآزمایی می‌کنند. این نقطه پایان تعزیه امسال است.
آنطور که گفتید شیوه پیشبرد سوژه و موضوع اصلی هر تعزیه کاری پژوهشی و مجزا از سال قبل است. این فرآیند چطور اجرا می‌شود و به اجرای نهایی آن می‌رسد؟
برای تهیه و تدوین متن و اجرای تعزیه صحرارود، ۱۶کارگروه تخصصی در اختیار داریم که قالب‌های مختلف و ابعاد خرد و کلان کار را پوشش می‌دهند؛ از صدا، متن و پشتیبانی گرفته تا دیگر مسائل جزیی و کلی تعزیه. بعد از انتخاب سوژه، کارگروه تحقیق و تفحص آن را به دست می‌گیرد و با دست‌کم چهار نفر از متخصصان این حوزه از جمله شکرالله خاکرند، عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه شیراز، مهدی محمدی، مدرس دانشگاه تهران که اصالتا اهل کرمان است، مجید محب‌زاده، دکترای تاریخ و یک نفر عالم دینی در این کارگروه برای نگارش متن خام و استنادات تاریخی آن فعالیت می‌کنند. در سال گذشته و برای تعزیه غدیر نیز از کارگروه غدیر در قم به سرپرستی آقای فوادیان کمک گرفتیم. تمام متن‌های تعزیه ازلحاظ صحت تاریخی در این کارگروه ارزیابی شده و درباره منابع و مآخذ آن تحقیق می‌شود تا زخمی بر پیکره اسلام آن هم در عصر کثرت تحریف‌ها نزده باشیم. متن اولیه در قالب مقاله‌ای پژوهشی و تاریخی به نگارش می‌رسد و به نویسنده تحویل می‌شود تا آن را در قالب متن نمایشی درآورد. نویسنده و کارگردان اثر، محمود سیمکانی با کمک و مشورت چند متخصص دیگر نسخه نمایشی متن را می‌نویسد و آماده بازنویسی می‌کند. متن به کارگروه ادبیات می‌رود و با هم‌فکری و همکاری اعضای این گروه بارها بازنویسی می‌شود و در قالب شعر برای اجرا ارزیابی و آماده می‌شود. بعد از آن هم به دست کارگروه آهنگسازی که در آن از هم‌وطنان اصفهانی کمک گرفته‌ایم، می‌رسد و آماده اجرا می‌شود. حدود چهارماه پیش، متن اجرای سال جاری آماده شده است. به علاوه، ما در این مسیر از رهبر انقلاب نیز درباره اولویت تعزیه و موعظه استفتا کردیم و ایشان موعظه را اهم از تعزیه قرار دادند. قبل از اجرای تعزیه، ۱۵دقیقه میزبان سخنان واعظ هستیم که برای متن آن از دو ماه پیش کار روی متن را آغاز می‌کند تا در نهایت متنی با مبنای تربیتی در تکمیل سوژه مرکزی تعزیه تقدیم بیننده و مخاطب تعزیه صحرارود شود.
از شیوه کار در پشت صحنه و عوامل بگویید.
دست‌کم صد نفر تدارکات در پشت صحنه آماده به کارند. حدود ۵۰۰نفر انتظامات و پشتیبان است که این تعداد به غیر از بحث کمک‌های ضروری اورژانس و آتشنشانی است. در یکی از روستاهای اطراف که خانواده شهید مرتضی جاویدی ساکن آن هستند، موضوع تامین آب کل تعزیه به سرپرستی خانواده این شهید بزرگوار هرساله بر عهده گرفته می‌شود و به بیانی ساقی آب تعزیه هستند. از طرف دیگر، افراد روستا نیز هر کدام بخشی از کار را به عهده دارند؛ به‌عنوان مثال، تامین تجهیزات و ماشین‌آلات سنگین برای آماده‌سازی زمین و دکور آن را که به انصاف کار سخت و هزینه‌بری است یکی از اهالی که شرکت ساخت‌وساز دارد به‌طور کامل به دست می‌گیرد. ما از هفته پیش مشغول ساخت دکور تعزیه با ماشین‌آلات سنگین هستیم.
کمک نهادی و سازمانی در تامین هزینه‌های تعزیه چه جایگاهی دارد؟
همانطور که گفتم و به معنای واقعی کلمه، ما اول و آخر اجرای تعزیه را مدیون زحمات مردم می‌دانیم. تعزیه‌ای به این ابعاد واقعا هزینه‌بر است اما حجم عمده کار آن را مردم تامین می‌کنند. از ماشین‌آلات سنگین و کارهای این‌چنینی گرفته تا تامین غذای همکاران، همه را به هر ترتیبی مردم روستا تامین می‌کنند. حضور سازمان‌ها و نهادها تا کنون در حد نمکی در غذا بوده است. علاوه بر آن هم در سال‌های گذشته سازمان‌ها اغلب مشکلات تامین بودجه دارند و در کار خودشان مانده‌اند. به‌علاوه، خود ما نیز تمام تلاشمان را می‌کنیم تا با مدیریت امور از هزینه‌ها بکاهیم. لازم است درباره هدایا نیز توضیحی بدهم. برای تعزیه هر هدیه‌ای پذیرفته نمی‌شود. طبق سیاست رییس هیات امنا مبالغ هدایای بیشتر از چهار، پنج میلیون مورد تحقیق قرار می‌گیرد تا محل تامین آن روشن شود و از هر راهی هزینه‌های تعزیه تامین نمی‌شود.
برگزاری تعزیه کمکی به اقتصاد روستا نکرده است؟
حقیقت این است که من مسئول امور اقتصادی نیستم، حوزه من فرهنگ است. از سوی دیگر، در روستای ما در تمام سال افراد در تکاپوی آماده‌سازی شرایط برای اجرای تعزیه هستند. از کودک چهار، پنج ساله تا مسن‌ترین بازیگر تعزیه ما که ۹۲ساله است، همه دست به دست هم می‌دهند تا سالی یکبار این تعزیه در بهترین حالت خودش برای مردم اجرا شود. تلاش ما بیش از همه برای درگیر کردن جوانان است. جوانی که تمام سال مشغول و دست‌به‌کار برای اجرای تعزیه است حتما دیگر ابعاد زندگی‌اش نیز دستخوش رشد عینی و ذهنی معنوی می‌شود. هدف ما هم همین است. نتایج آن نیز در روستا ملموس شده است؛ از تعطیل شدن شورای حل اختلاف روستا به‌علت نبودن پرونده‌های درگیری اهالی بگیرید تا آمار و ارقام دیگر که نشان‌دهنده کاهش کم‌نظیر آمار جرم و جنایت و تحول‌های فرهنگی در خلاف جهت آموزه‌های دینی است. علاوه‌بر آن، دومین مرکز بزرگ قرآنی استان فارس در روستای ماست. این موضوع یک هویت ویژه‌ای به اهالی روستا بخشیده است و حالا نه فقط در ایام محرم و صفر که در تمام سال همه خودشان را هیاتی و امام حسینی می‌دانند. بااین‌حال، مردم ما مانند بیشتر نقاط دیگر کشور در پی آسیب‌ها و شرایط بد اقتصادی آسیب دیده‌اند و اصلا همین هم کارشان را بیش از پیش باارزش و اثرگذار می‌کند.
بازیگران  نمایش را چطور انتخاب می‌کنید؟
بازیگران به‌طورکلی از روستای صحرارود هستند و نحوه پیوستن آنها به تعزیه نیز به‌شکل سنتی آن در تمام کشور، به شیوه‌ای است که دختران و پسران دنباله‌رو پدران و مادرانشان و به بیانی سینه به سینه به تعزیه می‌پیوندند. جالب است بدانید که حدود ۲۰خانه در صحرارود حالا به کارگاه برای آماده‌سازی وسایل و لوازم تعزیه تبدیل شده است. همین حالا که من با شما صحبت می‌کنم، آمده‌ام تا ابزار کمان برای تعزیه بخرم. خانم‌های روستا در مرکز قرآنی بیش از یک ماه جمع می‌شوند تا لباس‌های تعزیه را آماده کنند و از صدر تا ذیل کار را خودشان انجام می‌دهند. شما تصور کنید حوالی غروب که هوا خنک‌تر می‌شود، زنان روستا در کوچه‌ها نشسته‌اند و چادرهای تعزیه را می‌دوزند و این تصویری است که در روستای ما بیشتر روزهای سال می‌توانید ببینید. دیگر اهالی هم به همین شکل از نجار و جوشکار و زارع بگیرید تا پیرزن ۸۰ساله‌ای که در تعزیه ایفای نقش می‌کند. اهالی روستای صحرارود تعزیه را متعلق به خود و خود را در خدمت اجرای این تعزیه می‌دانند و علاوه‌بر بازتعریف هویت فردی و جمعی‌شان در پیوندی تنگاتنگ با تعزیه کربلا، از هیچ کاری برای پیشبرد آن فروگذار نمی‌کنند.
اگر مطلبی هست که می‌خواهید اضافه کنید، بفرمایید.
شاید این حرف برای من کوچک، بزرگ باشد اما ما همه منتظر و چشم‌به‌راه منجی‌ای هستیم که همه ادیان وعده‌اش را داده‌اند. ما جز امام زمانمان(عج) کسی را نداریم و امید به او بسته‌ایم و برای آمدنش هر آنچه در توان داریم انجام می‌دهیم اما اگر از دیدگاهی دیگر به موضوع نگاه کنیم، او هم جز ما کسی را ندارد و قرار است روی ما حساب کند. برای همین نمی‌شود که یک‌شبه و وقتی چشم جهان به قدومش روشن شد، پشت سر او بایستیم. این کارها مانورهای آزمایشی قبل از آمدن او هستند تا هرچقدر در توان داریم برای ظهورش آماده شویم. ان‌شاءالله بتوانیم سرباز پرورش بدهیم.

از کجا شروع شد؟
۴۰ تا ۵۰هزار نفر تخمین عاشقان اهل‌بیت و حسین(ع) است که از مبداهای مختلف به‌سوی مقصدی که چند سالی است در کل کشور شهرت یافته می‌روند تا به تماشای نمایش منحصربه‌فرد بزرگ‌ترین تعزیه میدانی بنشینند.  نمایش واقعه کربلا در صحنه‌ای مساحتی به اندازه ۱۰هزار مترمربع و با تاریخی به اندازه بیش از ۲۰۰سال که از دوران تاریخی صفویه در این ناحیه مانند بسیاری دیگر از نواحی ایران، جان گرفته و به سبک بومی همانجا رشد کرده و بزرگانی را نیز در این زمینه پرورش داده است. حالا این هنر معنوی و مذهبی رشد یافته به دست مردمی رسیده که تمام امید و آرزوی‌شان این است که میزبان لایقی برای نمایش یک صحنه از حماسه کربلا باشند و دیگرانی را نیز با خود همراه کنند. روستای صحرارود فسا در تپه‌های صاحب‌الزمان(عج) تماشاگران و مخاطبان این تعزیه را میزبانی می‌کند.  سال‌ها پیش در اواخر دهه۷۰، برای چند سالی اجرای این تعزیه تعطیل می‌شود و از شروع بعد از تعطیلی تا امروز تمام دغدغه مردم این روستا این است که تحت هر شرایطی اجازه ندهند این رویداد به‌سمت تعطیلی رود.  روستای صحرارود ازلحاظ جغرافیایی و امکانات و منابع طبیعی، اقتصادی بر مبنای کشت و زرع و دامداری دارد که بعد از خشکسالی‌های طولانی و پی‌درپی سال‌های گذشته – از اوایل دهه۸۰ به این‌سو – بخش اعظم این منابع از دست می‌رود و خشکی و بی‌آبی جای آن را می‌گیرد.  مجتبی دستان، تهیه‌کننده تعزیه صحرارود در این رابطه می‌گوید: مردم ما زمانی به‌واسطه شرایط اقتصادی زمینه‌ای روستا، پرداخت‌کننده خمس و زکات بودند و حالا خود از این عایدی‌ها استفاده می‌کنند. با وجود این، آنچه در این روستا با افت اقتصادی و درآمدی مردمش نه فقط دستخوش آسیب نشده که جان گرفته و فزونی یافته، عشق ایشان به حسین(ع) و ادای دین عملی به ساحت مقدس او و دیگر شهدای حماسه کربلاست که با ایفای نقشی کوچک در اجرای تعزیه میدانی صحرارود به وقوع می‌پیوندد. دور نیست که از نقاط دیگر هم به این کار بزرگ بپیوندند و معنای بیشتری به آن دهند. 

تعزیه در تاریخ
مجتبی دستان درباره پیشینه تاریخی تعزیه و منشأ شکل‌گیری آن به ما گفت: تعزیه فارغ از تئاتر و نمایش نیست. تاریخچه کلی نمایش به عهد غارنشینی برمی‌گردد و از آن کاشی‌های مصور و نقاشی تاریخی‌ای روی کوزه سفالین وجود دارد که به دوران ایران باستان برمی‌گردد. با وجود این، موضوع تعزیه و نمایش در نوع مذهبی آن در ایران بیش از همه از عصر صفوی سرچشمه گرفته است که استقرار حکومت شیعی ایرانی بود.  از جایی که استان فارس نیز در دسته شهرهای هسته مرکزی حکومت ایران بود و ازلحاظ جغرافیایی نیز در موقعیتی بود که در مسیر مهاجران بود و خود نیز منطقه‌ای مهاجرپذیر بود، بنابراین هنرهای این‌چنینی از همان دوره به آن رسید و با سبک و سیاق بومی اینجا شکل گرفت و رشد کرد. شکل اولیه آن تعزیه سرحوضی و شبیه‌خوانی بوده است. از قدیمی‌ترین تعزیه‌های استان فارس هم می‌توان به تعزیه شاهچراغ(ع) اشاره کرد.

تعزیه در صحرارود
دستان درباره سابقه اجرای تعزیه در روستای صحرارود فسا توضیح داد: سابقه تعزیه در روستای صحرارود به بیش از دو قرن پیش برمی‌گردد. پیش از این با نام شبیه‌خوانی در روستا رواج داشته که به عصر صفویه بازمی‌گردد. آخرین گروه که تعزیه را به شیوه سنتی آن در اواخر دهه۷۰ خورشیدی اجرا می‌کرد به سرپرستی مرحوم آقای ذاکری بود که به رحمت خدا رفت و وقفه‌ای در اجرای تعزیه اتفاق افتاد. سپس از سال۱۳۸۲ من و دیگر اعضای گروه تئاتر ما تصمیم گرفتیم به سبک و سیاق امروزی‌اش آن را اجرا کنیم. برای اولین‌بار این سبک اجرای تعزیه در سال۱۳۹۲ به ثبت ملی رسید. این سبک بیش از آنکه مشابه تعزیه سنتی یا تئاتر باشد به تله‌فیلم شبیه است.