آگاه: حالا ۱۰۳سال از در گذشت میرزا کوچک‌خان که پس از حدود هفت سال مبارزه و جنگ و گریز با تعداد اندکی از یاران خود برای جمع‌آوری قوا به طرف خلخال حرکت کرده و در برف و بوران اسیر شد، می‌گذرد. با درگذشت وی در روز دوشنبه یازدهم آذر ۱۳۰۰شمسی نهضت جنگل به نقطه پایان خود رسید. یونس استادسرایی معروف به میرزا کوچک در سال ۱۲۹۸شمسی در محله استادسرای رشت متولد شد. چون پدرش میرزا بزرگ نام داشت، یونس از کودکی به میرزا کوچک و سپس به نام کوچک‌خان یا کوچک جنگلی شهرت یافت.
«حرکت کوچک جنگلی، یک واحد مینیاتوری از نظام اسلامی جمهوری اسلامی است»
رهبر انقلاب درباره این شخصیت نامدار گفته‌اند: «حرکت میرزا کوچک‌خان با نهضت جنگل حرکتی ۱۰۰درصد ایرانی و اسلامی است و ایشان یک واحد مینیاتوری از نظام اسلامی جمهوری اسلامی را در رشت و گیلان تشکیل داد.قضیه میرزا کوچک جنگلی یک قضیه ویژه است. تقریبا همزمان با نظر جنگل چند کار بزرگ در گوشه و کنار کشور مثل مرحوم شیخ محمد خیابانی در تبریز و کلنل محمدتقی‌خان پسیان در مشهد اتفاق افتاد اما قضیه جنگل یک قضیه ویژه است. آن صبغه مردمی و نجابتی که در کار مرحوم کوچک‌خان جنگلی هست در دو سه کار همزمانی که در آن دوره اتفاق افتاد در سرتاسر ایران نظیر ندارد. میرزا کوچک یک طلبه و روحانی در حوزه علمیه رشت بود. بزرگانی در این حوزه وجود داشتند که میرزا می‌توانست از آنان استفاده کند. منشأ حرکت میرزا کوچک یک منشأ صددرصد دینی و اعتقادی بود. با اینکه میرزا در درون تشکیلاتش مخالفانی داشت، همراهان و افراطیون گروهش می‌گفتند اینها را بزنیم و سرکوب کنیم اما میرزا کوچک جلوی آنان را می‌گرفت و مانع انجام این کار می‌شد و این یعنی یک رفتار دینی. آن زمان غوغای نهضت مارکسیستی و تشکیل شوروی و هیاهویی که در دنیا و ملت‌ها راه افتاده بود و جاذبه‌ای که برای بعضی از ملت‌ها به وجود آورده بود، بالطبع در ایران هم یک عده‌ای را مجذوب خود کرده بود و دور و بری‌های میرزا هم به ایشان خیانت کردند اما این مرد هم به‌خاطر پایبندی به اسلام، جذب تفکر کمونیستی نشد و آن نظریه را به صراحت و قاطعیت رد کرد و هم با سیاست اجنبی مخالفت کرد. با اینکه مقابله آنها با انگلیس و قزاق‌ها بود اما درعین‌حال استقلال خودش را حفظ کرد و جذب کمونیست‌های شوروی نشد. این حرکت، حرکت صددرصد ایرانی و اسلامی است. ایشان یک واحد مینیاتوری از نظام اسلامی جمهوری اسلامی را در رشت و گیلان تشکیل داد.»
اولین میرزا کوچک‌خان سینمای ایران
اولین فیلمساز ایرانی که به داستان زندگی کوچک جنگلی به‌عنوان سوژه یک فیلم سینمایی پرداخت، زنده‌یاد امیر قویدل، کارگردان و فیلمنامه‌نویس درگذشته سال ۱۳۸۸ است که در قالب دو فیلم «میرزا کوچک‌خان» و «سردار جنگل» به تهیه‌کنندگی هادی مشکات، به روایت مبارزات نهضت جنگل پرداخت. این دو اثر در سال۱۳۶۲ ساخته شد و زندگی این مبارز را تا زمان مرگ به تصویر کشید. سینمایی «سردار جنگل» پیرامون وقایع دو سال آخر نهضت و شهادت میرزا کوچک بود. این دو اثر در واقع به لحاظ روایت دنباله یکدیگر بودند.
ولی‌الله مومنی، صدا پیشه و بازیگر که در سال۱۳۹۴ درگذشت، به‌عنوان نخستین بازیگر سینمای ایران در قامت کوچک جنگلی به ایفای نقش پرداخت. مومنی به‌واسطه ویژگی‌های جسمانی و چهره مناسبش برای ایفای نقش‌های اینچنینی، ازسوی قویدل برای ایفای آن نقش انتخاب شد و با بازی اثرگذار خود توانست خاطره خوشی را در ذهن مخاطبان به یادگار گذارد. ولی‌الله مومنی که سابقه بازی در مجموعه تلویزیونی «سربداران» ساخته محمدعلی نجفی را هم داشت، بعدها هم در آثار تاریخی متعددی چون «مختارنامه»، «ولایت عشق» و... به ایفای نقش پرداخت. آهنگسازی این دو اثر را مجید انتظامی انجام داده و دیگر بازیگران آن به این ترتیب بودند: علی ثابت‌فر، سیروس قهرمانی، شهروز رامتین، کاظم افرندنیا، یوسف آذری، منوچهر اسماعیلی، عنایت‌الله بخشی، شهروز ملک‌آرایی در نقش رضاخان، نعمت افشاریان، شهاب عسگری، خسرو امیرصادقی، بهمن زرین‌پور، داوود موثقی، اسحاق خانزادی.
ساخت کوچک جنگلی در تلویزیون
در همان دوران، تلویزیون هم تصمیم به ساخت سریالی درباره مبارزات کوچک جنگلی به نام «کوچک جنگلی» گرفته بود که تجهیزات و امکانات فنی و سینمایی تاریخی و جنگی این سوژه نیازمند حضور عواملی متخصص و باتجربه بود و به همین دلیل، نام سه کارگردان نامدار برای ساخت این اثر به میان آمد؛ علی حاتمی، سازنده «سلطان صاحبقران»، ناصر تقوایی، کارگردان «ناخدا خورشید» و همایون شهنواز، خالق «دلیران تنگستان». درنهایت، به‌دلیل مشغله حاتمی برای ساخت «هزاردستان»، قرعه به نام تقوایی افتاد و او فیلمنامه را با نگاهی به داستان «مردی از جنگل» نوشته احمد احرار، به رشته تحریر درآورد. باوجوداین، این کار هرگز با تقوایی به پایان نرسید. درباره این اتفاق نظرات مختلفی مطرح شده است؛ از طولانی شدن سریال به‌دلیل وسواس این کارگردان گرفته تا شایعه فیلمبرداری حدود ۴۰ تا ۵۰دقیقه از پروژه. با تمام این تفاسیر، بهروز افخمی به‌عنوان گزینه جدید جایگزین تقوایی شد. افخمی که متن این اثر را یک عاشقانه تاریخی می‌دانست با همراهی امرالله احمدجو و احمد مرادپور، فیلمنامه را با اقتباس از کتاب «سردار جنگل» از ابراهیم فخرائی بازنویسی کرد. این بازنویسی به‌دلیل مسائل مالی و طولانی شدن فرآیند ساخت، به دوره دوم زندگی میرزاکوچک‌خان نرسید؛ همان دوره‌ای که به‌لحاظ سیاسی دوره بحث‌برانگیزی است. ابراهیم فخرائی، نویسنده و روزنامه‌نگار اهل رشت بود که نهضت جنگل را از نزدیک تجربه کرده و به آن پیوسته بود. او در دوره‌ای سرپرستی فرهنگی نهضت را هم برعهده داشت.
این مجموعه ۱۴قسمتی به یکی از پرطرفدارترین سریال‌های تاریخی ایران بدل شد. این سریال از تشکیل هیات اتحاد اسلام تا اعدام دکتر حشمت و متفرق شدن قوای جنگل را روایت کرد اما درنهایت، ادامه ساخت آن رها شد. نسخه سینمایی سریال در سال۱۳۶۷ با نام «تفنگ‌های سحرگاه» در هفتمین جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد. درباره تهیه‌کننده سریال اطلاعات دقیقی در دست نیست اما سازمان صداوسیما به‌عنوان تهیه‌کننده نسخه سینمایی آن معرفی شده است.
بازیگر مدنظر تقوایی برای ایفای نقش میرزای جنگل، داریوش ارجمند بود که آمادگی‌های ابتدایی را هم برای ایفای این نقش کسب کرده بود اما با روی‌کارآمدن افخمی، این شانس برای همیشه از او گرفته و علیرضا مجلل، بازیگر ایرانی ساکن سوئد برای بازی در نقش این سردار گیلانی، انتخاب شد. افخمی در توضیح چرایی این تغییر، توضیح روشنی نداده و فقط به دلایلی در شخصیت و رفتار ارجمند اشاره کرده است.
یکی از اصلی‌ترین شاخصه‌های سریال «کوچک جنگلی»، موسیقی تیتراژ پایانی آن است که براساس یک ترانه محلی گیلکی تنظیم شده است. متن این ترانه که بخشی از ادبیات شفاهی خطه گیلان به شمار می‌رود و در بعضی نقل‌قول‌ها به خواهر میرزا نسبت داده شده، در کتاب «سردار جنگل» ابراهیم فخرایی مکتوب شده است. تصنیف «میرزاکوچک‌خان» با آهنگسازی سیدمحمد میرزمانی و صدای ناصر مسعودی که در سال۱۴۰۰ در فهرست آثار ناملموس کشور ثبت شد، در مایه دشتی تنظیم شده است. این تصنیف را ابتدا تورج زاهدی اجرا کرد ولی بعد اعتراض شد که چرا یک ترانه فولکلور گیلکی را باید خواننده‌ای غیربومی بخواند؛ بنابراین کارگردان و آهنگساز به‌سراغ ناصر مسعودی می‌روند که مشهور به بلبل گیلان است و از او می‌خواهند ترانه را دوباره اجرا کند. هرچند در نسخه‌های موجود سریال، صدای هر دو خواننده در تیتراژ قسمت‌های مختلف شنیده می‌شود. مسعودی در مصاحبه‌ای درباره این ترانه تعریف می‌کند که در کودکی، هر وقت مادرش قصه میرزاکوچک را برای او می‌گفته، این ترانه را هم می‌خوانده است. به این ترتیب، ترانه‌ای که دهه‌ها سینه‌به‌سینه در میان مردم گیلک می‌چرخید، حالا در میانه دهه۶۰، در دل یک داستان تاریخی درباره شخصیتی که مخاطب این لالایی سوزناک بود، جا خوش کرد و به سرودی میهنی تبدیل شد.
آغاز در چشم باد با نهضت جنگل
سریال «در چشم باد» را مسعود جعفری جوزانی نویسندگی و کارگردانی کرده است. این ملودرام تاریخی در ۵۰قسمت تاریخ معاصر ایران از نهضت جنگل تا آزادسازی خرمشهر را همراه با یک خانواده از یاران میرزا کوچک در گیلان روایت می‌کند. ساخت این فیلم از ۸۲ تا ۸۷ به طول انجامید و نقش کوتاه این رهبر سیاسی را در این سریال مجید گیاهچی بازی کرد.
گیاهچی، ایفاگر نقش میرزاکوچک‌خان در سریال «درچشم باد» درباره نحوه انتخابش شدنش برای این نقش، گفته است: «در دهه۸۰ مدیر امور تئاتر سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران بودم. در آنجا یک شورای عالی تئاتری داشتم که داریوش ارجمند و اصغر همت در آن عضویت داشتند. یکی از چیزهایی که در این جلسات دائم تکرار می‌شد شباهت من با میرزا کوچک‌خان جنگلی بود و اصرار آنها بر اینکه اگر این‌بار قرار شد اثری ساخته شود من این نقش را ایفا کنم.»
او در ادامه می‌گوید: «در نهایت، آقای جعفری جوزانی که قرار بود سریال «در چشم باد» را بسازند در جست‌وجوی کسی برای ایفای این نقش بودند. آقای همت من را معرفی کرد. خودم آگاه به این شباهت بودم. برخی از عکس‌های میرزاکوچک‌خان جنگلی در برخی حالات شباهت زیادی به من داشت و متوجه این شباهت شده بودم. همین موضوع من را کنجکاو می‌کرد که به‌دنبال شخصیت میرزا کوچک‌خان بروم. در تاریخ منحصربه‌فردی هستیم، دقیقا ۱۰۰سال پیش در ۱۱آذر۱۳۰۰ در چنین ایامی پیکر بی‌جان میرزا کوچک‌خان جنگلی پیدا شد. درحالی‌که تنها یار و یاورش در آن گریزش به سمت خلخال؛ گائوک آلمانی را که در نهضت جنگل به هوشنگ معروف بود بر دوش می‌کشید.»
گیاهچی همچنین می‌گوید: «این پایانی است بر یک عمر، هر چند او ۴۳سال بیشتر عمر نکرد اما تمام این دوران کوتاه عمرش را واقعا به مبارزه گذراند. هفت سال از زندگی او از سال۱۲۹۳ تا ۱۳۰۰ در نهضت جنگل گذشت و رهبری نهضت را برعهده داشت. رهبری هفت‌ساله یک نهضت چریکی در آن شرایط آشفته بسیارموثر و مهم بوده است. هفت سال اداره یک نهضت پارتیزانی در جنگل‌های گیلان بسیار دارای اهمیت است.»
بازیگر نقش میرزا کوچک‌خان در پایان گفته است: «گروه زیادی بر نابسامانی‌های دنیا چشم می‌پوشند و زندگی خود را دنبال می‌کنند. گروهی اما به‌دنبال ایجاد تغییری مثبت در جهان هستند، دامنه این تغییر بسیار بزرگ است و می تواند از خود فرد شروع شود. هرچقدر این شعاع بزرگ‌تر می‌شود باید هزینه بیشتری پرداخت. در شب تاریک آسمان ایران ستاره‌های زیادی منشأ الهام هستند. میرزا کوچک‌خان جنگلی بی‌شک یکی از این ستارگان همیشه پرفروغ است.»
سیر اصلی داستان در چشم باد، روایت بخش‌هایی از تاریخ معاصر ایران است که از سال‌های اواخر دوره قاجار شروع می‌شود و تا ایام بازپس‌گیری خرمشهر در دوران دفاع مقدس ادامه می‌یابد. وقایع سریال در قالب زندگی‌نامه شخصیت‌های اصلی رقم می‌خورد که مهم‌ترین آنها شخصیتی به نام میرزا حسن ایرانی و خانواده او هستند. میرزاحسن که از یاران میرزاکوچک‌خان است، با خانواده خود یعنی پدرش، آقابزرگ، همسرش، گلنسا و دو پسرشان، نادر و بیژن در روستایی در حوالی رشت زندگی می‌کند. بعد از شهادت میرزا و شکست جنگلی‌ها، میرزاحسن به تهران می‌آید. میرزاحسن در تهران، به منزل دوست قدیمی خود می‌رود و به‌همراه او، به شغل چاپخانه‌داری که پیش از مبارزات، در آن استاد بوده، مشغول می‌شود و زندگی جدیدی را آغاز می‌کند. آقاحسام، یار دیگر میرزاکوچک و دوست صمیمی میرزاحسن، به‌همراه همسرش مه‌لقا و دخترشان لیلی، خانواده میرزاحسن ایرانی را در مهاجرت پرمخاطره به تهران همراهی می‌کند. آقاحسام اصالتی تاجیکی دارد و هم‌زبان و هم‌ریشه ایرانیان است. او که با ذات ادب‌دوست، آزادی‌خواه و عدالت‌طلب خود، به شوق جنگیدن در رکاب میرزا، به رشت رفته بود، در بدو ورود به تهران با دخالت یک خبرچین بدنهاد، در دروازه قزوین دستگیر می‌شود. ارتباط خانوادگی میرزاحسن و آقاحسام، زندگی پرفرازونشیب اعضای دو خانواده و عشق میان بیژن و لیلی که ریشه در کودکی‌شان دارد، منشأ بسیاری از اتفاقات بعدی سریال است.
کوچک‌خان در عمارت فرنگی
بعد از گذشت حدود ۲۰سال از ساخت سریال «کوچک جنگلی»، این‌بار محمد ورزی، کارگردان سینما و تلویزیون که عمدتا به موضوعات تاریخ معاصر می‌پردازد، تصمیم گرفت در بخشی از سریالی به نام «عمارت فرنگی» که در سال۱۳۸۸ ساخته شد، به زندگی این مبارز گیلانی بپردازد. داستان این سریال بر اتفاقات دوران سلطنت رضاخان از سال۱۲۹۶ تا۱۳۲۰ متمرکز است، با امضای قرارداد۱۹۱۹ آغاز می‌شود که وثوق‌الدوله آن را به سرانجام می‌رساند اما با مخالفت مدرس روبه‌رو می‌شود و این مخالفت باعث به‌وجودآمدن موجی از اعتراض‌ها می‌شود؛ اعتراضاتی که وثوق‌الدوله را وادار به لغو قرارداد کرد. در «عمارت فرنگی» این نقش به محمد صادقی، بازیگر سینما و تلویزیون متولد۱۳۳۶، داده شد تا شانس خود را برای ایفای نقش میرزا کوچک‌خان امتحان کند.
میرزا کوچک‌خان دهه ۹۰
آخرین اثر ساخته‌شده که به بخشی از زندگی و شخصیت میرزا کوچک‌خان پرداخته است، سریال «گیله‌وا» اثر اردلان عاشوری است. در نهایت، آخرین بازیگری که قرعه به نامش خورد تا نقش میرزا کوچک‌خان جنگلی را ایفا کند، بهروز شعیبی است. او بیشتر از بازیگری با کارگردانی در بین مخاطبان سینما شناخته شده است. «گیله‌وا» به زیست مردم خطه گیلان در سال۱۲۹۷ می‌پردازد. عاشوری در این سریال نگاهی هم به زندگی و مبارزات میرزا کوچک خان داشته است.
برخی فیلم‌های داستانی دیگر از جمله فیلم سینمایی یتیم‌خانه ایران و پیک جنگل برش‌هایی به نهضت جنگل دارند ولی میرزا کوچک در آن ایفای نقش ندارد.
نظر شما